ओ३म्..

….योग र यसका अंग-७

(५) प्रत्याहार
===========

प्रत्याहारको स्वरूपः- “स्वविषयासंप्रयोगे चित्तस्वरूपानुकार इवेन्द्रियाणां प्रत्याहारः।।” (योगदर्शन: २/५४)

व्यास भाष्यः- “स्वविषयसंप्रयोगाभावे चित्तस्वरूपानुकार इवेति चित्तनिरोधे चित्तवन्निरुद्धानीन्द्रियाणि नेतरेन्द्रियजयवदुपायान्तरमपेक्षन्ते। यथा मधुकरराजं मक्षिका उत्पन्तमनूत्पतन्ति निविशमानमनुनिविशन्ते तथेन्द्रियाणि चित्तनिरोधे निरुद्धानीत्येष प्रत्याहारः।।”

भाष्यानुवादः– इन्द्रियहरु आ-आफ्ना विषयहरु (रूपरसादि) को संप्रयोग-संन्निकर्ष नभएमा मानौं चित्तवृत्तिको अनुरूप नै इन्द्रियहरु हुन्छन्, त्यसैले चित्तको निरोध भएमा चित्त समान इन्द्रियहरु पनि निरुद्ध हुन्छन्। इन्द्रियहरुलाई जित्नको लागि अन्य उपायहरुको आवश्यकता हुँदैन। जस्तै-महको संग्रह गर्ने माहुरीहरु सबै रानी माहुरी उड्यो भने उड्छन् र बस्यो भने साथ्मा बस्दछन्। त्यस्तै नै इन्द्रियहरु पनि चित्त निरोध भए पछी (बाह्य विषयहरु बाट विमुख भए पछी) निरुद्ध हुन्छन्। यही प्रत्याहार नामक योगांग हो।

सूत्रार्थः- नेत्रादि इन्द्रियहरुको आ-आफ्नो विषयहरु संग सम्बन्ध नभएमा मन जस्तै स्वरूप अनुरूप हुनु प्रत्याहार नामक योगांग हो।

ऋग्वेदादि-भाष्य-भूमिकाः- प्रत्याहार त्यसको नाम हो जो जब पुरुषले आफ्नो मनलाई जित्छ, तब इन्द्रियहरुको विजय स्वयं हुन्छ किनकि मनले नै इन्द्रियहरुलाई चलाउँछ।

भावार्थः- “प्रत्याहार” शब्दको अर्थ विषय बाट विमुख (पृथक्) हुनु हो। यसमा इन्द्रियहरु बाह्य विषयहरु बाट विमुख भएर अन्तर्मुखी हुन्छन्। आङ् पूर्वक हृञ् धातु, आहरण (आकृष्ट) गर्ने अर्थमा प्रयुक्त हुन्छन्। प्रति उपसर्गले त्यस भन्दा विपरीत अर्थ (विमुख हुनु) द्योतित गर्दैछ। मन एकाग्र हुनासाथ् इन्द्रियहरु पनि मनको अनुसरण गरेर एकाग्र हुन्छन्। यस विषयमा यो जान्नु पर्दछ कि बाह्य नेत्रादि इन्द्रियहरु मनको सम्पर्क बिना विषयहरुको ग्रहण गर्न सक्दैनन्। त्यसैले जब हाम्रो ध्यान अन्यत्र हुन्छ, त्यति बेला हामि देखेर पनि देख्न सक्दैनौं र सुनेर पनि सुन्न पनि सक्दैनौं। जब मन शुद्ध र एकाग्र भएर आत्मचिन्तनमा लाग्दछ, यी अन्य नेत्रादि इन्द्रियहरु विषयमा सम्बद्ध भएर पनि उसको ज्ञान गराउन सक्दैनन्। यसैलाई सूत्रकारले भनेका छन् कि इन्द्रियहरु आफ्नो विषय देखि असम्बद्ध भएर चित्तको अनुसरण त्यसरी नै गर्न लाग्दछन् जसरि माहुरीहरु रानी माहुरीको  अनुसरण गर्ने गर्दछन। मनको निरोध हुनाले इन्द्रियहरुको पनि निरोध हुन्छ। योगको यस स्थितिलाई नै “प्रत्याहार” नामले चिनिन्छ।

 प्रत्याहारको फल
===============

“ततः परमा वश्यतेन्द्रियाणाम् ।।” (योगदर्शन:२/५५)

व्यास-भाष्यः- “शब्दादिष्वव्यसनमिन्द्रियजय इति केचित्। सक्तिर्व्यसनं व्यस्यत्येनं श्रेयस इति। अविरुद्धा प्रतिपत्तिर्न्याय्या। शब्दादिसंप्रयोगः स्वेच्छयेत्यन्ये। रागद्वेषाभावे सुखदुःखशून्यं शब्दादिज्ञानमिन्द्रियजय इति केचित्। चित्तैकाग्र्याद प्रतिपत्तिरेवेति जैगीषव्यः। ततश्च परमात्वियं वश्यता यच्चित्त-निरोधे निरुद्धानीन्द्रियाणि नेतरेन्द्रियजयवत्प्रयत्न-कृतमुपायान्तरमपेक्षन्ते योगिन इति।।”

भाष्यानुवादः– परमावश्यता–स्वाधीनता–इन्द्रियजयको विषयमा कसैको मान्यता छ कि इन्द्रियहरुको शब्द, स्पर्श, रूप, रस र गन्ध विषयमा आसक्ति नहुनु नै इन्द्रिय जय हो।

व्यसनको व्याख्या: आसक्ति नै व्यसन हो, किनकि प्राणियहरुलाई यसले कल्याण-मार्ग देखि पर हटाउँछ। र जुन अविरुद्ध (शास्त्र अनुकूल प्रतिपत्तिः) विषयहरुको भोग गर्नु हो, त्यो न्यायोचित छ। केहि मानिसहरुले यस्तो मान्दछन कि स्वेच्छाले (भोगको वशीभूत भएर हैन) इन्द्रियहरुको शब्दादि विषयका साथ सम्पर्क गर्नु इन्द्रिय जय हो भने कसैको मान्यता विषयहरु प्रति राग र द्वेष रहित भएर शब्दादि विषयहरुको सुख-दुःख देखि पृथक् भएर अनुभव गर्नु इन्द्रिय जय हो। र जैगीषव्य मुनिको मान्यता छ कि चित्तको एकाग्रता हुनाले शब्दादि विषयहरुमा प्रवृत्ति नहुनु नै इन्द्रिय जय हो। यसमा श्रेष्ठ उपाय: चित्तको निरोध भएमा इन्द्रियहरु पनि निरुद्ध हुन्छन्। यसबाट योगीहरुले अन्य इन्द्रियहरुको जय समान पृथक् गरिएका अन्य उपायहरुको अपेक्षा आवश्यकता अनुभव गर्दैनन्।

ऋग्वेदादि-भाष्य-भूमिकाः- त्यो मनुष्य जितेन्द्रिय भएर जहाँ आफ्नो मनलाई टिकाउन या चलाउन चाहन्छ, त्यसैमा टिकाउन र चलाउन सक्छ र फेरी त्यसलाई ज्ञान भैसकेपछी सदा सत्यमा नै प्रीति हुन्छ; असत्यमा कदापि हुन्न।

प्रत्याहारको स्थिति पछी इन्द्रियहरुको सर्वोत्कृष्ट स्वाधीनता (जितेन्द्रियता) हुन्छ।

भावार्थः- यो स्तरमा पुगेपछि इन्द्रियहरु पूर्ण रूपेण वशमा हुन्छन। फेरी कुनै अन्य उपायको आवश्यकता हुँदैन। महर्षि व्यासले इन्द्रिय-जयको  सम्बन्धमा अनेक आचार्यहरुको परिभाषाहरु दिएका छन्:
(१)  शब्दादि-विषयहरुमा नफस्नु,
(२) स्वेच्छाले भोग भोगनु, आसक्त भएर हैन,
(३) राग-द्वेषको अभाव भएमा सुख-दुःख देखि रहित भएर शब्दादि-विषयहरुको अनुभव गर्नु इन्द्रिय-जय हो।
(४) चित्तको एकाग्रता भएमा  शब्दादि-विषयहरुमा प्रवृत्त नहुनु इन्द्रिय-जय हो।
यी सबमा अन्तिम पक्ष नै सर्वोत्कृष्ट हो। शेष अपूर्ण इन्द्रिय-जय हुन्, किनकि उनमा भोग प्रति लालसा बनिरहन्छ। अतः मनको निरोध हुनाले इन्द्रियहरुको निरोध हुनु नै परमावश्यता (इन्द्रिय-जय) हो।

(६) धारणा
===========

उक्तानि पञ्च बहिरङ्गानि साधनानि धारणा वक्तव्या-
यम देखि प्रत्याहार सम्म योगका पाँच बहिरंग साधन मानिएका छन्। अब योगको अन्तरङ्ग अङ्ग प्रारम्भ हुँदैछन्।
पहिलो अन्तरंग धारणा हो, जसको प्रथम सूत्र छ:

“देशबन्धश्चित्तस्य धारणा” (योगदर्शन-३/१)
जब उपासना योगको पूर्वोक्त पाँचै अङ्ग सिद्ध हुन्छन, तब उसको छैठौं अङ्ग धारणा पनि यथावत् प्राप्त हुन्छ। जसले मनलाई चञ्चलता बाट छुटाएर नाभि, हृदय, निधार, नाक र जीब्रोको अग्रभाग आदि देश (अङ्ग) मा स्थिर गरेर ओङ्कारको जप र उसको अर्थ जो परमेश्वर हो उसको विचार गर्नु लाई धारणा भनिन्छ (ऋ.वे.भा.भू) ।

व्यास-भाष्यः- नाभिचक्रे, हृदयपुण्डरीके, मूर्ध्नि ज्योतिषि, नासिकाग्रे, जिह्वाग्रे इत्येवमादिषु देशेषु बाह्ये वा विषये चित्तस्य वृत्तिमात्रेण बन्ध इति धारणा।” 

नाभि, हृदय, मूर्धाज्योति अर्थात् नेत्र, नासिकाग्र जिह्वाग्र इत्यादि देशहरुको बीचमा चित्तलाई योगीहरुले धारण गरुन् तथा बाह्य विषय जस्तै ओङ्कार वा गायत्री मन्त्रमा चित्त लगाउन्, किनकि “तज्जपस्तदर्थभावना” (योगदर्शन १/२८)। योगीले यसको जप अर्थात् चित्त बाट पुनः-पुनः आवृत्ति गरुन् र यसको अर्थ जो ईश्वर हो उसलाई हृदयमा विचारुन्। “तस्य वाचकः प्रणवः” (योगदर्शन–१/२७)। ओङ्कारको वाच्य ईश्वर हो र उसको वाचक ओङ्कार हो। बाह्य विषय बाट यहि नै लिनु र कुनै अन्य विषयलाई हैन किनकि अन्य प्रमाण कहीं  छैन।

धारणाको विषयमा
=================

बाह्य पाँच अङ्ग यी हुन्:- यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार। मुख्य रूपले योगका साधनहरुको कथन भएको हुनाले योग-दर्शनको द्वितीय पाद (अध्याय) को नाम “साधनपाद” राखिएको हो। योगका शेष तीन अङ्ग- धारणा, ध्यान र समाधिलाई तृतीय पाद (अध्याय)  “विभूतिपाद” मा राखिएको छ। यी अवशिष्ट हुनाले अन्तरंग हुन्। योगीले यिनी बाट विशेष सिद्धि या ऐश्वर्य प्राप्त गर्दछ। यी सिद्धिहरु विभूतिको रूपमा छन्, अतः यिनलाई “विभूतिपाद” मा राखिएको छ।

यद्यपि धारणादि पनि योगका नै अङ्ग हुन् अतः समस्त योगांगहरुको एकत्र कथन गर्नु नै उचित थियो। तर पनि यी तीन अङ्गहरुलाई विभूतिपादमा किन राखियो भन्ने आशंका पाठकहरुको लागि स्वाभाविक नै थियो। यसको समाधान पतञ्जलि मुनिले योगदर्शन ३/७ मा स्वयं दिएका छन् । यम-नियमादि साधनहरुको अपेक्षा योगसाधनामा धारणादि तीन साधन अन्तरङ्ग हुन्। यम-नियम बहिरंग किन हुन्? किनकि यी अंगले चित्त बाट  अविद्यादि क्लेशहरु शुद्धि गरेर योगको लागि उपयोगी बनाउँछन् जसबाट चित्तवृत्ति एकाग्र भएर योगमा लाग्न सकियोस्। जसरि कृषकले बीउ छर्नु भन्दा पहिले जमिन जोतेर नरम, स्वच्छ र उपजाऊ बनाउँछ, त्यसै गरि बहिरंग साधनहरु बाट चित्त निर्मल भएर स्वच्छ तथा सूक्ष्म विषयलाई जान्ने सामर्थ्य प्राप्त गर्दछ। अतः यी धारणादि योगका साक्षात् प्रमुख साधन हुन् र योगांगहरुमा पनि आठौँ अंग समाधि प्रथम अंगहरुको फल हुनाले विभूति हो र यसको प्राप्तिमा धारणा र ध्यानको साक्षात् सम्बन्ध छ। अतः यी तीनलाई “विभूतिपाद” मा राखिएको हो।

विमर्श:- चित्तलाई शरीरका कुनै पनि (नाभिचक्रादि) अंग-विशेषमा विषयान्तर बाट हटाएर बाँध्नु, रोक्नु या स्थिर गर्ने अभ्यास गर्नुलाई धारणा भनिन्छ। तर यो देश-बन्ध शरीर भित्र नै हुनु पर्दछ, बाह्य कुनै पदार्थ या स्थानमा हैन। यस सूत्रको भाष्यमा महर्षि व्यासले “बाह्ये वा विषये” लेखेका छन्, जसको अर्थ प्रायः व्याख्याकारहरुले शरीर बाहिर कुनै स्थान या पदार्थमा चित्तलाई रोक्नु भन्ने अर्थ गर्दछन, तर यो अर्थ यहाँ संगत छैन। यहाँ सही अर्थ प्रणव-जप र तदर्थ-भावना हो, जुन प्रकरणले संगत पनि छ। योगशास्त्रमा प्रणव-जपको विधान गरिएको छ। धारणाको सम्बन्ध ध्यान र समाधि संग छ र यी तीनवटै  योगांगहरु अन्तरंग हुन्, यो कुरो सूत्रकारले ३/७ मा स्वयं मानेका छन्। अन्तरंग शब्दले यस विषयमा स्पष्ट पार्दै छ कि धारणा अन्तरंग हुनाले शरीर भित्र नै गर्नु पर्दछ, बाहिर हैन र त्यो अर्थ व्यावहारिक पनि छैन। किनकि जब इन्द्रियहरुले बाहिर कार्य गरिरहेका हुन्छन्, त्यति बेला मनको सम्बन्ध पनि हुँदैन र मन बाह्य सान्त पदार्थहरुमा कदापि स्थिर हुन सक्दैन अर्थात् बाँधिन सक्दैन। त्यसैले भित्र नै प्रणवोपासना द्वारा यसलाई रोक्न सकिन्छ र जहाँ धारणा गरिन्छ ध्यान पनि त्यहीं लगाउनु पर्ला, यहि कुरो सूत्रकारले ३/२ मा “तत्र” पदले स्पष्ट गरेका छन्। यदि धारणा बाहिर भयो भने ध्यान पनि बाहिर होला। तर बाह्य ध्यानमा प्रत्ययैकतानता (ज्ञानवृत्ति) को एकाग्रता कदापि संभव हुँदैन। त्यसैले धारणा शरीर बाहिर गर्नु सूत्रकार र भाष्यकार दुवैको आशय विरुद्ध हुनाले असंगत छ।

क्रमशः…

ओ३म्.. …..

….योग र यसका अंग-६

चौथो प्राणायाम:
===========
“बाह्याभ्यन्तरविषयाक्षेपी चतुर्थः।।” (योगदर्शन:२/५१)
सूत्रार्थः- बाह्य र आभ्यन्तर प्राणायामको विषयलाई टाढा फाल्ने चतुर्थ प्राणायाम हुन्छ।

ऋग्वेदादिभाष्यभूमिका अनुसारः- जब श्वास भित्र बाट बाहिर जान्छ तब बाहिर नै केहि रोकिरहने र जब बाहिर बाट भित्र आउँछ तब त्यसलाई भित्र नै केहि बेर रोक्ने। यसलाई बाह्याभ्यन्तराक्षेपी भनिन्छ।
सत्यार्थप्रकाश अनुसार: जब प्राण भीत्र बाट बाहिएर निस्कन लाग्छ तब त्यसको विरुद्ध त्यसलाई निस्कन नदिनको लागि बाहिर बाट भित्र लिनु र जब बाहिर बाट भित्र आउन लाग्छ तब भित्र बाट बाहिर तिर प्राणलाई धकेलेर रोकिरहनु।
व्यास-भाष्यः “देशकालं संख्याभिर्बाह्यविषयपरिदृष्ट आक्षिप्तः। तथा आभ्यन्तरविषयपरिदृष्ट आक्षिप्तः। उभयथा दीर्घसूक्ष्मः। तत्पूर्वको भूमिजयात्क्रमेणोभयोर्गत्यभावश्चतुर्थः प्राणायामः।”

आङ् पूर्वक क्षिप् धातुको प्रयोग निवृत्ति अर्थमा हुन्छ, तर यहाँ र व्यास भाष्यमा यसको अतिक्रान्त अर्थ अधिक संगत छ। यस कारण यस प्राणायामको उच्चस्तरको पुष्टि हुन्छ । यस प्राणायाममा  क्रिया-व्यापार पहिले देखि नै निश्चित र परीक्षित हुन्छ र उच्चस्तरमा पुगेर दुवै प्राणायामको निवृत्ति अथवा अतिक्रमण गरिन्छ, अर्थात् प्राणलाइ भित्र रोकेर राखेको छ र त्यो बाहिर निस्कन चाहन्छ भने त्यसको विपरीत बाहिर बाट भित्र धक्का दिनु तथा बाहिर निस्कन नदिनु चतुर्थ प्राणायाम हो। त्यसै गरि प्राणलाई बाहिर रोकेर राखेको छ र त्यो भित्र आउन चाहन्छ भने त्यसको विपरीत भित्र बाट बाहिर धक्का दिनु देना तथा भित्र आउन नदिनु चतुर्थ प्राणायाम हो। यस प्राणायामलाई सुरुमै छिटो प्रारम्भ गर्नु हुँदैन। पहिले बाह्य अथवा आभ्यन्तर प्राणायामको प्रक्रिया चलेको होस् अनिमात्र तिनको अतिक्रमण गरेर दुवै प्राणवायुलाई रोक्नु चतुर्थ प्राणायाम हो।

प्राणायाम बाट लाभः
===============

“ततः क्षीयते प्रकाशावरणम्।।” (योगदर्शन: २/५२)
सूत्रार्थः- उपर्युक्त प्राणायामको निरन्तर अभ्यास बाट विवेकज्ञानलाई ढाक्ने अविद्याजन्य कर्माशय दुर्बल भएर क्षीण हुँदै जान्छन।

ऋग्वेदादि भाष्य भूमिका अनुसार: यस प्रकार प्राणायामपूर्वक उपासना गर्नाले आत्माको ज्ञानलाई ढाक्ने आवरण जुन अज्ञान छ, त्यो नित्यप्रति नष्ट हुँदै जान्छ र ज्ञानको प्रकाश बिस्तारै-बिस्तारै बढ्दै जान्छ।

सत्यार्थ प्रकाश अनुसार:-
(१) यसरि एकार्काको विरुद्ध क्रिया गर्नाले दुवैको गति रोकिएर प्राण आफ्नो वशमा हुनाले मन र इन्द्रियहरु पनि स्वाधीन हुन्छन्। बल र पुरुषार्थ बढेर बुद्धि तीव्र एवं सूक्ष्मरूप हुन्छ जसलेगर्दा अत्यन्त कठिन र सूक्ष्म विषयलाई पनि शीघ्र ग्रहण गर्दछ। यस बाट मनुष्यको शरीरमा वीर्य वृद्धि प्राप्त भएर स्थिर, बल, पराक्रम, जितेन्द्रियता, सब शास्त्रहरुलाई अल्प समयमा सम्झेर उपस्थित गर्दछ। स्त्रीहरुले पनि यसै प्रकार योगाभ्यास गरुन।
(२) जब मनुष्यले प्राणायाम गर्दछ, तब प्रतिक्षण उत्तरोत्तर कालमा अशुद्धि नाश र ज्ञान प्रकाश हुँदै जान्छ। जबसम्म मुक्ति हुँदैन तबसम्म उसको ज्ञान बराबर बढ्दै जान्छ।

सूत्रको भावार्थः-
यस सूत्रमा प्राणायाम गर्नुको फल कथन गरिएको छ। प्राणायामको निरन्तर अभ्यास गर्नाले विवेक-ज्ञान बढाउने आवरण (चित्तस्थ अशुभ संस्कार रूप पर्दा) क्षीण हुन्छ। यसै अशुद्धिका कारण जीवात्मा सांसारिक बन्धनमा बाँधी रहन्छ र विवेकज्ञान (जड-चेतनमा भेद) हुन दिन्न। प्राणायाम बाट यस अशुद्धिको नाश कसरि हुन्छ, यसको स्पष्टीकरण उदाहरण दिएर मनुस्मृतिमा भनिएको छ, जसबाट प्राणायामको फल निक्कै स्पष्ट हुन्छ:

(क) “दह्यन्ते ध्मायमानानां धातूनां च यथा मलाः।
तथेन्द्रियाणां दह्यन्ते दोषाः प्राणस्य निग्रहात्।।” (मनुस्मृतिः–६/७१)
अर्थः जसरि अग्निमा तपाउनाले सुवर्णादि धातुहरुको मल नष्ट भएर शुद्ध हुन्छ,  त्यसै गरि प्राणायाम गर्नाले मन आदि इन्द्रियहरुको दोष क्षीण भएर निर्मल हुन्छन्।

(ख) “प्राणायामा ब्राह्मणस्य त्रयो अपि विधिवत्कृताः।
व्याहृतिप्रणवैर्युक्ता विज्ञेयं परमं तपः।।” (मनस्मृतिः–६/७०)
अर्थः जुन ब्राह्मण (वेदको विद्वान्) ब्रह्मज्ञानको इच्छुक छ, उसको लागि यथाविधि ओङ्कारोपासना तथा महाव्याहृतिको जपका साथ गरिएको कम्तिमा तीन प्राणायाम पनि परम-तप भनिन्छ। यस प्रकार योगाभ्यासीको लागि प्राणायाम गर्नुको विशेष महत्त्व छ किनकि यसबाट योगमार्गको चरम लक्ष्य (विवेकख्याति) प्राप्तिमा मनादि इन्द्रियहरुको दोष क्षीण हुनाले अत्यधिक सहायता पाइन्छ।

प्राणायामका अन्य लाभ
=================

“धारणासु च योग्यता मनसः ।।” (योगदर्शन–२.५३)
व्यास-भाष्य:-
“प्राणायामाभ्यासादेव “प्रच्छर्दनविधारणाभ्यां वा प्राणस्य” (योगदर्शन:१/३४) इति वचनात् ।।”

भाष्यानुवादः- प्राणायामको अभ्यास गर्नाले नै धारणा गर्न अर्थात् परमेश्वरमा मनको धारणा हुनाले मनको योग्यता बढ्दछ। यसमा “प्रच्छर्दन-विधारणाभ्यां वा प्राणस्य” सूत्र पनि प्रमाण छ।

सूत्रार्थः-
ऋग्वेदादि भाष्य भूमिकाः “त्यस अभ्यास बाट यो पनि फल हुन्छ कि (किंच धारणा.) परमेश्वको बीचमा मन र आत्माको धारणा हुनाले मोक्षपर्यन्त उपासना योग र ज्ञानको योग्यता बढ्दै जान्छ, तथा त्यसबाट व्यवहार र परमार्थको विवेक पनि बराबर बढी रहन्छ।”

सूत्रको भावार्थः- प्राणायाम गर्नुको पूर्वोक्त लाभ चित्तस्थ अशुद्धिको नाश त हुन्छ नै र अर्को लाभ यो हुन्छ कि मनको एकाग्रता बढाउनमा पनि पर्याप्त सहायता प्राप्त हुन्छ। धारणाको लक्षण (योगदर्शन:३/१) सूत्रमा यस्तो गरिएको छ कि चित्तलाई शरीरको कुनै स्थानमा बाँधिदिनु नै धारणा हो र प्राणायाम गर्नाले धारणा गर्नमा मनको योग्यता र क्षमता हुन्छ। त्यसैले योगको धारणादि अन्तरंग अंगहरुको अनुष्ठान गर्नमा प्राणायाम मुख्य आधार हो।

क्रमशः…

ओ३म्..

…..योग र यसका अंग-५

(४) प्राणायामः
===========
प्राणायामको स्वरूपः
===========
“तस्मिन्सति श्वासप्रश्वासयोर्गतिविच्छेदः प्राणायामः ।।” (योगदर्शन:२/४९)

व्यास-भाष्य:- “सत्यासने-जये बाह्यस्य वायोराचमनं श्वासः, कौष्ठ्यस्यवायोर्निःसारणं प्रश्वासः तयोर्गतिविच्छेद उभयाभावः प्राणायामः।।”
सूत्रार्थः आसन सिद्ध भैसकेपछी श्वास र प्रश्वासमा अर्थात्, सास लिने र छोड्ने गति रोकिनु या रोक्नुलाई प्राणायाम भनिन्छ।
ऋग्वेदादि भाष्यदभूमिका: जुन वायु बाहिर बाट भित्र आउँछ, त्यसलाई श्वास र जुन भित्र बाट बाहिर जान्छ, त्यसलाई प्रश्वास भनिन्छ । यी दुई जाने र आउने क्रियालाई विचार पुर्वक रोक्नु, नाकलाई हातले कदापि नसमात्नु, तर ज्ञान द्वारा नै उसलाई रोक्नु यहि ‘प्राणायाम’ हो।

भावार्थः प्राणायाम सफल हुनको लागि योगका पूर्वका तीनै अंगहरु (यम,नियम र आसन) को अनुष्ठान हुनु आवश्यक छ। तर पनि प्राणायामको लागि आसन सिद्ध हुनु अत्यावश्यक छ। यसको बिना प्राणायाम सम्भव हुन्न। यद्यपि श्वास-प्रश्वासको गति जीवन भरि चली रहन्छ, सुतेको समयमा पनि यसको गति अवरुद्ध हुँदैन, तर यस्तो स्वाभाविक रुपमा प्राण आउनु-जानु प्राणायाम हैन। प्राणायाम तब मात्र हुन्छ जब श्वास-प्रश्वासको स्वाभाविक गतिलाई केहि अवधिको लागि रोकिन्छ।

प्राणायामको भेदः
=================

“स तु बाह्याभ्यन्तरस्तम्भवृत्तिर्देशकालसंख्याभिः परिदृष्टो दीर्घसूक्ष्मः” (योगदर्शन:२/५०)

यहाँ प्राणायामको तीन भेद भनिएको छ: (१) बाह्य प्राणायाम (२) आभ्यन्तर प्राणायाम र  (३)  स्तम्भवृत्ति प्राणायाम

(१) बाह्य-प्राणायामः- यसमा पेटको वायुलाई बिस्तारै बाहिर निकालेकर बाहिर नै रोकिन्छ।
(२) आभ्यन्तर-प्राणायामः- यसमा बाहिरको वायुलाई बिस्तारै भित्र लिएर भित्रै रोकिन्छ।
(३) स्तम्भवृत्ति-प्राणायामः- यसमा श्वास र प्रश्वास दुवै गतिलाई रोक्नु पर्दछ। यो एकसाथ नै गरिन्छ।

 ऋग्वेदादि-भाष्य-भूमिकाः– यो प्राणायाम चार प्रकारले हुन्छ । अर्थात्, एक बाह्य विषय, दोस्रो आभ्यन्तर विषय, तेस्रो स्तम्भवृत्ति र चौथो बाहिर-भित्र रोक्नाले हुन्छ। यी चार प्राणायाम यस प्रकारले हुन्छन् कि जब भित्र बाट बाहिर श्वास निस्कन्छ तब त्यसलाई बाहिर नै रोकिदिने, यसलाई प्रथम प्राणायाम भनिन्छ। जब बाहिर बाट श्वास भित्र आउँछ तब त्यसलाई जति सकिन्छ त्यति मात्र भित्रै रोक्नु, यसलाई दोस्रो प्राणायाम भनिन्छ। तेस्रो स्तम्भवृत्ति हो यसमा प्राणलाई न बाहिर निस्कन दिनु र न बाहिर बाट भित्र आउन दिनु तर जति समय सुख पुर्वक रोक्न सकिन्छ रोक्नु, यसलाई जहाँको तहीँ  जस्ताको तस्तै एकदम रोक्नु। र चौथो यो कि जब श्वास भित्र बाट बाहिर जान्छ तब बाहिर नै केहि समय रोकिरहनु र जब बाहिर बाट भित्र आउँछ तब त्यसलाई पनि केहि समय भित्रै रोकिरहनु, यसलाई बाह्याभ्यन्तराक्षेपी भनिन्छ र यी चारैको अनुष्ठान यसकारणले हो कि यसबाट चित्त निर्मल भएर उपासनामा स्थिर रहोस्।

यी तीन प्राणायामका अन्य नाम पनि छन्:- रेचक (बाह्य), पूरक (आभ्यन्तर), र कुम्भक (स्तम्भवृत्ति)
(१) रेचकः- रेचक नाम यसकारणले भयो कि यसबाट प्राणको रेचन अर्थात् शरीर बाट बाहिर हुनाले पृथक् भाव हुन्छ।
(२) पूरकः- यसमा बाहिरको वायुलाई भित्र भर्नु पर्छ र यथाशक्ति भित्रै रोक्नु पर्छ।
(३) कुम्भकः- यसमा प्राणवायुलाई बाहिर-भित्र नगरेर जहाँको तहीँ रोक्नु पर्छ; त्यसैले यसलाई कुम्भक  भनिन्छ। जस्तै कुम्भ (घैटो) मा भरेको जल यता-उता नहल्लिएर एक स्थानमा निश्चल रहन्छ, त्यस्तै यस प्राणायाममा प्राणको स्थिति हुन्छ।

प्राणायामको विधिः
==================
प्राणायामको अभ्यास कुन प्राणायाम बाट गर्नु पर्दछ यसको संकेत पतञ्जलि मुनिले बाह्य शब्द पहिले नै पढेर दिएका छन्, अर्थात् योगाभ्यासीले सबभन्दा पहिले बाह्य (रेचक) प्राणायाम गर्नु पर्दछ। त्यस पछी दोस्रो प्राणायाम गर्नु पर्दछ ।

बाह्य प्राणायाम गर्ने विधि: वमन(उल्टी) गरे झैं तीव्र प्राण वायुलाई बाहिर फालेर बाहिर नै यथाशक्ति रोक्नु पर्छ र यसै दशामा प्रणव (ओ३म्) को जाप मानसिक रूपमा गर्नु पर्दछ या त महाव्याहृतिको जाप गर्नु पर्दछ; जो यस प्रकार छ:-

ओ३म् भूः। ओ३म् भुवः। ओ३म् स्वः। ओ३म् महः। ओ३म् जनः। ओ३म् तपः। ओ३म् सत्यम्।
यसको पटक-पटक जाप गर्नु पर्दछ। गायत्री मन्त्र भन्दा ठूलो महत्वको अन्य कुनै मन्त्र छैन त्यसैले यसको पनि जाप गर्न सकिन्छ; जो यस प्रकार छ:

ओ३म् भूर्भुवः स्वः। तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि। धियो यो नः प्रचोदयात्।।

बाह्य प्राणायामको अभ्यास पछी दोस्रो प्राणायामको अभ्यास गर्नु पर्छ र त्यो पनि बिस्तारै। महर्षि दयानन्दले नयाँ साधकको लागि तीन प्राणायाम देखि २१ प्राणायाम सम्म गर्ने सल्लाह दिएका छन्। सूत्रकार पतञ्जलि मुनिले पनि देश, काल र संख्याको दृष्टिले नयाँ साधकले बिस्तारै-बिस्तारै प्राणायाम बढाउँदै जानु पर्ने सल्लाह दिएका छन्।

क्रमशः…..

ओ३म्..

……..योग र यसका अंग-४

योग विरोधी भावना
================

जब योगीको मनमा योग विरोधी भावनाहरु जस्तै: मैले अहित गर्नेहरुलाई मार्दिन्छु, यस अपकारीको विषयमा असत्य पनि बोल्छु, यसको धन पनि लिन्छु, यसको सम्पत्तिमा आफ्नो अधिकार कायम गर्छु, यसकी पत्नीका साथ दुराचार गर्छु। यस प्रकारको विपरीत मार्ग तिर लैजाने अती प्रबल हिंसादि वृत्तिहरुको रोग द्वारा पीडित हुँदै योगीमा विरोधी भावहरु प्रवल हुन थाले भने त्यसले के गर्नु पर्ला?

त्यसको लागि महर्षि व्यासले यस्तो उपाय भनेका छन्:-

भयंकर संसार रूपी कोइलामा भुटीदै म द्वारा अर्थात् संसारको दुःख देखि सन्तप्त भएर मैले समस्त जीवहरुलाई अभयदान दिने भावनाले योगधर्मको शरण लिएको थिएँ र अब म त्यहि योगधर्मलाई छोडेर फेरी तिनै हिंसादि वितर्कहरु (विरोधी भावहरु) लाई ग्रहण गर्दैछु। यो त त्यस्तै भयो जस्तो कुकुरको वृत्ति हुन्छ। कुकुरले आफैले उल्टी गरेको वमनलाई फेरी स्वयं चाट्छ। त्यस्तै झैं छोडिएका वितर्कादिलाई फेरी मैले ग्रहण गर्दैछु। यस प्रकार सोंच्दै उसले वितर्कादि भावहरुलाई रोक्नको लागि वितर्कविरोधी भाव प्रबुद्ध गर्नु पर्छ। व्यास भाष्यः- “यदा अस्य ब्राह्मणस्य हिंसादयो वितर्का जायेरन् यथा श्वा वान्तवलेही तथा त्यक्तस्य पुनराददान इति।”

(३) आसन: –
=========

“स्थिरसुखमासनम्” (योगदर्शन:२/४६)

जसमा शरीर सुखपूर्वक स्थिर हुन सकोस्, यो आसन हो। जस्तो रुचि हुन्छ, त्यस्तै आसन गर्नु पर्छ। प्रमुख आसनहरु यी हुन्:- पद्मासन, भद्रासन, स्वस्तिकासन, बज्रासन, दण्डासन, सोपाश्रय (सहाराका साथ आसन), पर्यङ्कासन, क्रौञ्चनिषदन (क्रौञ्च (सारस) पक्षी झैं बस्नु), हस्तिनिषदन (हात्ती जस्तै गरि बस्नु), उष्ट्रनिषदन (ऊँट झैं बस्नु), र समसंस्थान। यी सब आसन स्थिर तथा सुख दिने खालका छन्। यी आसनहरु मध्ये जुन आसनमा योगीलाई सुख तथा आराम हुन्छ, त्यसैको अभ्यास गर्नु पर्छ।

चित्तवृत्तिहरुको निरोध गरेर तप, उपासनादि गर्नको लागि स्थिर हुन कठिन हुन्छ। अतः जप, उपासना गर्नको लागि योगाभ्यासीले कुनै यस्तो आसनको अभ्यास गर्नु पर्छ जसमा निक्कै लामो समय सम्म सुखपूर्वक बस्न सकियोस्।

आसनको विषयमा यहाँ सूत्रकार पतञ्जलि मुनिले दुईवटा विशेष कुरा भनेका छन्- स्थिरता र सुख। स्थिरताको अभिप्राय हो- उपासनाको समयमा शरीरको कुनै पनि अङ्ग चञ्चल नहुनु। झिंगा, लामखुट्टे आदि बस्नाले अथवा शरीर चिलाउनाले पनि स्थिरता भंग नहोस्। अन्यथा शरीर चंचल हुना साथ नै चित्त पनि चंचल हुन्छ। सुखको अभिप्राय हो-  जुन आसनमा अभ्यासी बसेको छ, त्यसमा कुनै प्रकारको कष्ट नहुनु। जुन आसनको पूर्णतः अभ्यास हुन्न त्यसले घुडा तथा पिडुला आदि भागमा पीडा हुन थाल्दछ। तल बाट भूमिको भागले घोच्न थाल्छ इत्यादि। त्यसकारण समान भूमी हुनु, कुनै गद्दीदार आसनमा बस्नु, एकान्त तथा पवित्र स्थान हुनु, वायु शुद्ध हुनु, लामखुट्टे तथा झिंगा आदि कुनै किराहरु नहुनु र शरीरमा कुनै चर्मरोग आदि नहुनु अत्यन्त आवश्यक छ। त्यस्तै गरि सात्विक आहार, विहार तथा नियम पुर्वक दिनचर्या आवश्यक छ।

योगमा आसनको स्थिरता र सुखको उपाय:
==========================

“प्रयत्नशैथिल्यानन्तसमापत्तिभ्याम्।।” (योगदर्शन: २/४७)

व्यास भाष्यः “भवतीति वाक्यशेषः। प्रयत्नोपरमात्सिध्यत्यासनं येन नाङ्गमेजयो भवति। अनन्ते वा समापन्नं चित्तमासनं निर्वर्तयतीति।।”

सूत्रार्थ- शारीरिक चेष्टाहरुलाई रोकदिनाले आसन सिद्ध हुन्छ र त्यसबाट शरीरमा कम्पन हुँदैन। (यहाँ ‘भवति’ क्रियालाई वाक्यसंग जोड्नु पर्छ। यहाँ ‘वा’ समुच्चयार्थक छ) यसबाट अनन्त सर्व्यापक परमात्मामा मनलाई स्थिर गर्नाले आसन सिद्ध हुन्छ।

साधक ध्यानको लागि कुनै आसनमा लामो समय सम्म बस्दा शरीरमा अररो पना अथवा कम्पनादि हुन थाल्छ, जसले गर्दा योगमा बाधा उत्पन्न हुन्छ र सर्वव्यापक परमात्मामा मन लगाउन निक्कै कठिन हुन्छ। मन लगाउनको लागि पहिले आसन सिद्ध हुनु आवश्यक छ। यो मन सान्त, परिछिन्न, सांसारिक वस्तुमा सदा स्थिर रहन सक्दैन। अनन्तका साथ तादात्म्य हुनाले नै आसनको सिद्धि र देहमा स्थिरता आउन सक्छ।

यी प्रयत्न-शैथिल्य र अनन्त समापत्ति बिना योगाभ्यासीलाई जप-उपासनामा पनि बाधाहरु आउँछन्। शारीरिक स्वाभाविक चेष्टाहरुको नाम प्रयत्न हो। त्यसमा शिथिलता न गर्नाले शरीरमा तनाव बनिरहनाले अररो पन अथवा कम्पनादि हुँदा योग-साधनामा बाधा हुन्छ र योगीले लामो समय सम्म योगाभ्यास गर्न सक्दैन। अतः शरीरमा मृदुता राख्नको लागि प्रयत्न-शैथिल्य गर्नु आवश्यक छ। र अनन्त समापत्तिको अभिप्राय सर्वव्यापक परमेश्वरसंग तादात्म्य गर्नु अर्थात् ईश्वरीय गुणहरुको चिन्तन, तदनुरूप भावना गर्नमा मन लगाउनु हो। परमेश्वरको अनन्त गुणहरुको सीमा नपाउनाले मन त्यसैमा रमीरहन्छ । यदि यस्तो गरिएन भने अथवा कुनै सान्त पदार्थको चिन्तन गरियो भने सान्तको सीमा पाउनाले मन सदा स्थिर रहन सक्दैन। मन चञ्चल भएर अन्यमनस्कता आउँछ र योग सिद्ध हुन सक्दैन किनकि मनको यहि स्वभाव हुन्छ कि ऊ कुनै पदार्थमा तब सम्म मात्र स्थिर रहन्छ जब त्यस पदार्थको सीमा थाह पाउँदैन।

क्रमशः….

ओ३म्.. …

योग र यसका अंग-३

(घ) ब्रह्मचर्य: –
==============
गुप्त-इन्द्रियहरुको संयम गर्नु ब्रह्मचर्य नामक चौथो यम हो।
व्यास भाष्य:- ब्रह्मचर्यं गुप्तेन्द्रियस्योपस्थस्य संयमः।
कामवासनालाई उत्तेजित गर्ने खालको खान-पान, दृश्य, श्रव्य, शृङ्गारादि बाट सर्वथा बच्दै वीर्य रक्षा गर्नु र ईश्वर प्राप्तिको मार्गमा एकचित्त हुनु नै ब्रह्मचर्य हो।

(ङ) अपरिग्रह:-
==============
विषय (संसार) को बन्धनका कारण धनादि भोग्य पदार्थहरुको अनावश्यक आर्जन (संग्रह) गर्नुमा दोष, रक्षण (संग्रह) गरिएकोलाई रक्षा गर्नुमा दोष, क्षय अर्थात् उनको नाश हुनुमा दोष, संग अर्थात् उनमा आसक्त हुनुमा र हिंसा (समस्त प्राणिहरुको पिडा) मा दोष देखिनाले यी भोग्य पदार्थहरु संग्रह नगर्नु नै ‘अपरिग्रह’ हो। यो पाँचौ यम हो।
व्यास भाष्य:- विषयाणामर्जनरक्षणक्षयसंगहिंसादोषदर्शनादस्वीकरणमपरिग्रह इत्येते यमाः।।

अनावश्यक धन संग्रह गर्नुमा के के दुःख हुन्छ, एक कविको विश्लेषणः
अर्थानामर्जने दुःखमर्जितानाञ्च रक्षणे।
आये दुःखं व्यये दुःखं धिगर्थान् कष्टसंश्रयान्।।
अर्थः- धन संचय गर्नमा विविध किसिमको दुःख र त्यसको रक्षा गर्नमा पनि दुःख। आँखा झिम्काउ, कसैले उडाएर लैजाने डर। आँखा खुला राखौं, कसैले धुलो हालेर ठगेर लैजाने डर, धन आए पनि दुःख र गए पनि दुःख। धिक्कार छ यस्तो धनलाई।

यस संसारमा बाँच्नको लागि त सांसारिक पदार्थहरुको परमावश्यकता छ, तर यी साधनहरु साध्य कदापि बन्न दिनु हुन्न र यसमा आसक्ति पनि हुनुहुन्न। यसमा लोभादि वृत्तिहरु जागृत हुन्छन्। यसको वशीभूत भएर मनुष्य अनावश्यक पदार्थहरुको संग्रह गर्नमा लाग्छ। विलासी वस्त्र र महल बाट बच्नु पर्दछ। (मनसि च परितुष्टे को अर्थवान् को दरिद्रः) शृंगार बाट बच्नु पर्दछ। योगाभ्यासी पुरुषले परिग्रह वृत्तिलाई सर्वथा त्याग गर्नु पर्दछ।

अहिंसादि पाँच यमहरुको बहाना:
==================

“जातिदेशकालसमयानविच्छिन्नाः सार्वभौमा महाव्रतम् ।।” (योगदर्शन–२.३१)

अर्थ:- यी (अहिंसा, अस्तेय, सत्य, ब्रह्मचर्य र अपरिग्रह) पाँच यम जाति (पशु-पंक्षी तथा मनुष्यादि), देश (स्थान विशेष), काल (तिथि आदि), समय (शिष्ट-परम्परा अथवा कर्त्तव्यको सीमाले बाँधिएको अर्थात् सर्वत्र, सर्वदा र सर्वथा गर्न योग्य) सर्वत्र प्रसिद्ध, सब मनुष्यहरुको लागि हितकारी महान् व्रत हो।
यहाँ अहिंसादि पाँच यमहरुलाई सार्वभौम महाव्रत भनिएको छ। अतः योगाभ्यासीले यी यमहरुको पालन जीवन पर्यन्त गर्नु पर्दछ।

जिब्रोको लोभमा फसेर नै मानिसले हिंसा गर्नको लागि अनेकौं बहाना बनाउँछ। कसैले भन्छन् कि मैले अण्डा खान्छु, अण्डा मांसाहारमा पर्दैन, यो  शाकाहार नै हो। कसैले म केवल माछा मात्र खान्छु, अन्य जीवहरुको हत्या गर्दैन भन्छन्।  कसैले भन्छन् मैले कुनै पवित्र-स्थलमा हत्या गर्दैन। कसैले मैले औंशी-पूर्णिमा या चाड-पर्वमा हत्या गर्दैन भन्दछन्, कसैले भन्छन् मैले केवल देवहरु (माता,पिता,आचार्य, ब्राह्मण आदि) को रक्षाको लागि मात्र हत्या गर्नेछु अन्य कार्यको लागि हैन।
यी सब जाति, देश, काल, समयको सीमाले बाँधिएका छन्। वस्तुतः हिंसा त हिंसा नै हुन्छ। योग-साधकहरुको लागि सर्वथा प्रतिबन्धित छ।

यम योगीको जग हो। यसैमा योगको भवन अडिएको छ। यसको पालन अवश्य गर्नु पर्छ; यदि साधनामा अघि बढ्ने हो भने।

(२) नियम:
========

योगको दोस्रो अङ्ग नियम हो। नियम पनि पाँच प्रकारका हुन्छन् ति हुन् (क) शौच, (ख)  संतोष, (ग) तप, (घ)  स्वाध्याय र (ङ)  ईश्वरप्रणिधान।
तद्यथा “शौचसंतोषतपः स्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि नियमाः” (योगदर्शन: २/३२)

(क) शौच:
=============
प्रथम नियम शौच हो। यसको अभिप्राय शरीर, मन र बुद्धिको पवित्रता हो। पवित्रता दुई किसिमको हुन्छ- बाह्य र आन्तरिक। बाहिरी पवित्रता स्नानादिले आउँछ। पवित्र खाद्य पदार्थको सेवन र अपवित्र खाद्य पदार्थलाई त्याग गर्नाले यो पवित्रता कायम रहन्छ। आन्तरिक पवित्रता दुई तरिकाले हुन्छ। शौच (मल-मूत्र त्याग) बाट शारीरिक पवित्रता र अर्को मानसिक पवित्रता- मनको मलिनता हटाउनु, अविद्या र मिथ्याज्ञानले उत्पन्न राग, द्वेषादि मलहरुलाई यथार्थ ज्ञानले धुनु।
मनुस्मृति (५/१०९) को प्रमाणः-
“अद्भिर्गात्राणि शुध्यन्ति मनः सत्येन शुध्यति।
विद्यातपोभ्यां भूतात्मा बुद्धिर्ज्ञानेन शुध्यति।।”

अर्थात्, स्नान बाट शरीर, सत्य बाट मन, विद्या तथा तप बाट आत्मा र ज्ञान बाट बुद्धि शुद्ध हुन्छ।

व्यास भाष्यः- “तत्र शौचं मृज्जलादिजनितं मेध्याभ्यवहरणादि च बाह्यम्। आभ्यन्तरञ्चित्तमलानामाक्षालनम्।”

(ख) सन्तोष:
=========
दोस्रो नियम संतोष (लोभरहित वृत्ति) हो। जीवन निर्वाहको लागि आवश्यक साधनहरु भन्दा अधिक साधन ग्रहण गर्ने इच्छा नगर्नु संतोष हो:-

“संतोषः संनिहितसाधनादधिकस्यानुपादित्सा।” (योग. २/३२ भाष्य)

 (ग) तप:
=======
तेस्रो नियम तप हो। द्वन्द्व सहन गर्नु, अर्थात् भोक-प्यास, सर्दी-गर्मी, उठ्ने-बस्ने अभ्यास, काष्ठमौन-आकारमौन (इशाराले तथा बाणी द्वारा पनि आफ्नो भाव प्रकट नगर्नु तर इशाराले भाव प्रकट गर्नु आकारमौन हो)। काष्ठमौन र आकारमौन यी दुई द्वन्द्व हुन्, यिनलाई सहन गर्न सक्नु नै तप हो। यिनका अतिरिक्त व्रत पनि तप अन्तर्गत नै आउँछन् जस्तै:- कृच्छ्रव्रत, चान्द्रायण व्रत और सान्तपनादि।

“गोमूत्रं गोमयं क्षीरं दधि सर्पिः कुशोदकम्।
एक रात्रोपवासश्च कृच्छ्रं सान्तपनं स्मृतम्।।”
(मनु स्मृति ११/२१२)

अर्थात् गोमूत्र, गोबर, दूध, दही, घीउ र कुशाको जललाई मिलाएर एक-एक दिन छोडेर खानु सांतपन कृच्छ्रव्रत हुन्छ।
यी व्रतको यथायोग्य (शरीरको अनुकूलता अनुसार पालन गर्नु पर्दछ।
व्यास भाष्यः “तपो द्वन्द्वसहनम्। द्वन्द्व च जिघत्सापिपासे शीतोष्णे स्थानासने काष्ठमौनाकारमौने च। व्रतानि चैषां यथायोगं कृच्छ्रचान्द्रायणसांतपनादीनि।”

(घ) स्वाध्याय:

==============

मोक्षको उपदेश दिने योगदर्शनादि शास्त्रहरुको अध्ययन गर्नु र प्रणव (ओ३म्) को जप गर्नु स्वाध्याय हो (स्वाध्यायो मोक्षशास्त्राणामध्ययनं प्रणवजपो वा।)

(ङ) ईश्वर प्रणिधान:

ईश्वर प्रति समर्पणको भाव हुनु, आँफू र आफ्नो समस्त कार्यलाई परमपिता, परमगुरु परमात्मामा अर्पण गरिदिनु ईश्वर प्रणिधान हो। यस प्रकारको  अनुष्ठान तथा यस्तो भावनाले ईश्वर प्रति भक्ति भाव जागृत हुन्छ तथा बाह्य व्यवहार बाट चित्त हटीरहन्छ।
“ईश्वरप्रणिधानं तस्मिन्परमगुरौ सर्वकर्मार्पणम्।”

जीवन्मुक्त योगी पुरुष चाहे शैय्या अथवा आसनमा स्थित होस्, चाहे मार्गमा गैरहेको होस् ऊ ईश्वरप्रणिधान द्वारा स्वरूपमा नै स्थित हुन्छ। उसका समस्त संशय, अज्ञान हिंसादि नष्ट भैसकेका हुन्छन् र त्यो योगीले संसारको बीज रुपी अविद्यादि क्लेशहरु तथा अविद्याजन्य संस्कारहरुलाई नाश गर्दै नित्य योगाभ्यास गर्दै अमृतभोग (मोक्षको आनन्द) को अधिकारी बन्छ।

क्रमशः….

ओ३म्..

…योग र यसका अंग-२

१- यम: –
==========

योग-मार्गको पथिकको लागि यम प्रथम सोपान हो। यमलाई महाव्रत भनिएको छ (जाति-महाव्रतम्)। यो यम जाति, देश, कालको सीमाले नबाँधिने सार्वभौम मानवको उन्नतिको मूल व्रत हो।
यम शब्द वास्तवमा एक शास्त्रीय पारिभाषिक शब्द भएता पनि यसले आफ्नो मूल धात्वर्थलाई साथमा लिएको छ। “यमु उपरमे” धातु बाट यम शब्द बनेको छ, जसको अर्थ आफ्नो चित्तवृत्तिलाई बाह्य विषयहरु बाट रोकेर नियन्त्रित गर्नु र समाधि सिद्धिको लागि अग्रसर हुनु हो। यमको मूलमा अहिंसा त्यसै गरि सबको मूल हो, जसरि अविद्या सब क्लेशहरुको मूल हो। अहिंसाको विरोधी शब्द हिंसा हो। हिंसामा मनुष्य स्वार्थवश प्रवृत्त हुन्छ त्यसको पूर्तिको लागि असत्यभाषण,चोरी, परिग्रहादि कार्यमा प्रवृत्त हुन्छ। हिंसाको कारण वैर-भावना हो, यो पनि स्वार्थवश नै हुन्छ। अतः स्वार्थी व्यक्ति योगी कदापि बन्न सक्दैन। स्वार्थको त्याग गर्नु अत्यावश्यक छ।

यम पाँच प्रकारका हुन्छन्:–
(क) अहिंसा, (ख) सत्य, (ग) अस्तेय, (घ) ब्रह्मचर्य र (ङ) अपरिग्रह।
“अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्यापरिग्रहा यमाः।।” (योगदर्शन: २/३०)।।

(क) अहिँसा:

=============
अहिंसाका बारेमा महर्षि वेदव्यासले लेखेका छन्- यी पाँच यममा अहिंसाका लक्षण छन्: सर्वथा सब प्रकारले शरीर, वाणी र मनले सर्वदा सब कालमा पीडा दिने भावना त्याग गर्नु अथवा वैर-भाव नराख्नु। शेष चार यम अहिंसामा नै आश्रित छन् अर्थात् बिना अहिंसा यमको सिद्धि हुन सक्दैन। अहिंसाको सिद्धि गर्नु नै मुख्य उद्देश्य हो। अहिंसालाई निर्दोष बनाउनु अर्थात् शुद्ध-स्वरूप बन्नको लागि यम-नियमादि ग्रहण गरिन्छ:-

“तत्राहिंसा सर्वथा सर्वदा सर्वभूतानामनभिद्रोहः। 
उत्तरे च यमनियमास्तन्मूलास्तत्सिद्धिपरतयैव तत्प्रतिपादनाय प्रतिपाद्यन्ते। 
तदवदातरूपकरणायैवोपादीयन्ते।।” (व्यास भाष्य, योगदर्शन: २/३०)

अर्थात्, सब प्रकारले सब कालमा प्राणिमात्रलाई दुःख नदिनु अहिंसा हो। कुनै प्राणि प्रति द्रोह गर्नु, ईर्ष्या गर्नु, क्रोध गर्नु आदि समस्त व्यवहार हिंसामूलक हुन्छन्। हिंसारत पुरुषलाई कहिले कहीं पनि शान्ति प्राप्त हुनसक्दैन।
मनु महाराजले भन्नुभएको छ: “नहि वैरेण वैराणि प्रशाम्यन्ति कदाचन”।
अर्थात्, वैर भावना राख्नाले शत्रुता कहिल्यै समाप्त हुन सक्दैन र वैरभावना मानसिक अशान्तिको मूल हो। त्यसैले योगाभ्यासीले हिंसावृत्तिलाई छोड्दिनु पर्छ। त्यसको व्यवहार यस प्रकारको हुनु पर्दछ:-

“मैत्रीकरुणामुदितोपेक्षाणां सुखदुःखपुण्यापुण्यविषयाणां भावनातश्चित्तप्रसादनम्”। (योगदर्शन: १/३३)

अर्थात्, साधकले सदा सुखी र साधन-सम्पन्न व्यक्तिहरुका साथ मित्रताको भावना राखोस्, दुःखी व्यक्तिहरुका साथ दयाको भावना राखोस्, पुण्यात्माहरु र महापुरुषहरु प्रति हर्षको भावना राखोस्, अपुण्यात्मा(पापी) हरु प्रति उदासीनताको भावना राखोस्।

(ख) सत्य:-
==============
जुन पदार्थ जस्तो छ त्यसलाई त्यस्तै भन्नु, मान्नु र जान्नु सत्य हो। इन्द्रियहरुले जस्तो प्रत्यक्ष गरेको हो, अनुमानले जस्तो जानिएको हो र जस्तो अन्य बाट सुनिएको हो, त्यस्तै वाणी र मन हुनु सत्य हो र अन्य मनुष्यहरुमा आफ्नो ज्ञान पुर्याउनको लागि जुन वाणी बोलिएको हो, यदि त्यो गलत तथा भ्रान्ति उत्पन्न गर्ने र जस बाट सही या गलत केहि पनि बोध नहोस्, त्यस्तो वाणी नहुनु सत्य हो। त्यो सत्य वाणी सम्पूर्ण प्राणिहरुको उपकारको लागि होस्, प्राणिहरुलाई दुःख दिने खालको नहोस्। यदि अन्यलाई दुःख हुन्छ भने त्यो सत्य हैन। यस बाट अपुण्य नै हुन्छ। त्यसैले वाणीको परीक्षा (सोंच-विचार) गरेर प्राणिमात्रको लागि हितकारी सत्यवचन बोल्नु पर्दछ:-

सत्यं यथार्थे वाङ्मनसे। यथा दृष्टं यथा अनुमितं यथा श्रुतं तथा वाङ्मनश्चेति। परत्र स्वबोधसंक्रान्तये वागुक्ता, सा यदि न वञ्चिता भ्रान्ता वा प्रतिपत्तिवन्ध्या वा भवेदिति। एषा सर्वभूतोपकारार्थं प्रवता न भूतोपघाताय। यदि चैवमप्यभिधीयमाना भूतोपघातपरैव स्यान्न सत्यं भवेत्पापमेव भवेत्तेन पुण्याभासेन पुण्यप्रतिरूपकेण कष्टतमं प्राप्नुयात्। तस्मात्परीक्ष्य सर्वभूतहितं सत्यं ब्रूयात्।

अर्थ: जस्तो देख्यो, सुन्यो, तथा जानियो त्यस्तै मन तथा वाणीले व्यवहार गर्नु सत्य हो। छल-कपट पूर्ण वाणीको व्यवहार कदापि गर्नु हुँदैन। यस्तो वाणी कदापि नबोल्नु जस्बाट अन्यलाई चोट पुगोस् या दुःख होस्। अरु कसैको हानि आफ्नो वाणीले कदापि नगर्नु। पूर्णतया परीक्षा गरेर वाणीको प्रयोग गरौँ।

 (ग) अस्तेय: –

शास्त्रोक्त विधान विरुद्ध अर्काको द्रव्य ग्रहण गर्नु स्तेय (चोरी) हो, यसको प्रतिषेध (अभाव) हुनु तथा अस्पृहारूप-अर्काको द्रव्य ग्रहण गर्ने इच्छा पनि नगर्नुलाई अस्तेय भनिन्छ; यो तेस्रो यम हो।
व्यास भाष्यः- स्तेयमशास्त्रपूर्वकं द्रव्याणां परतः स्वीकरणं, तत्प्रतिषेधः पुनरस्पृहारूपमस्तेयमिति।

चोरी नगर्नु अस्तेय हो। अर्काको कुनै पनि वस्तु बिना अनुमति लिनु र त्यसको प्रयोग गर्नु चोरी हो। शास्त्र-विरुद्ध ढंगले कसैको वस्तु हस्तगत गर्नु चोरी हो। मानसिक चोरी पनि हुन्छ । जस्त्सै – अर्काको वस्तु ग्रहण गर्ने लालसा पनि चोरी हो। अतः साधकले यस्तो दुष्प्रवृत्तिलाई सदा सर्वथा त्याग गर्नु पर्दछ।

क्रमशः…

ओ३म्..

 योग र यसका अंग:

========================

-प्रेम आर्य

दोहा, कतार बाट

योग शब्द संस्कृतको ‘युज्’ धातु बाट बनेको छ। पाणिनीको धातु पाठमा यसलाई तीन अर्थमा प्रयोग गरिएको छ-

युज्-समाधौ, युजिर्-योगे र युज्-संयमने।

यी तीन धातु बाट योग शब्दका तीन अर्थ आउँछन्:-

• युज्-समाधौ धातु: अर्थात्, परमात्मामा एकाकार हुनु, यसको अर्थ समाधि संग छ अर्थात योगको अर्थ समाधि भयो।
• युजिर्-योगे धातु: जसको अर्थ जोड्नु/जोडिनु हुन्छ। को संग ? परमात्मा संग जोडिनु। अर्थात्, यस धातुको अर्थ जोडिनु संग छ, यहां योगको अर्थ जोड्नु/ जोडिनु भयो।
• युज्-संयमने धातु: यसमा युज धातुको अर्थ संयम संग छ जस अनुसार योगको अर्थ संयम भयो। लगभग सम्पूर्ण शास्त्रहरुमा योगको अर्थ यिनै तीन सन्दर्भहरुमा गर्ने गरिन्छ।

“योगः समाधिः। स च सार्वभौमश्चित्तस्य धर्मः।” (यो.द. व्यास भाष्य १/१)

योग समाधि हो र यो समाधि चित्तको सब क्षिप्तादि भूमिहरु (अवस्थाहरु) मा सिद्ध भएको चित्त (मन) को धर्म (गुण) हो।

मानव जीवनको लक्ष मोक्ष प्राप्ति हो, अर्थात् दुःखहरु बाट छुटेर परमानन्द प्राप्त गर्नु।
यिनै बिषयलाई लिएर महर्षि पतञ्जलिले दुःखी मानिसहरुको लागि दुःख बाट छुट्ने उपाय बताएका छन्। त्यसको आधार ‘योग’ हो।

योगका आठ अङ्ग छन्:

(१.) यम, (२.) नियम,  (३.) आसन, (४.) प्राणायाम, (५.) प्रत्याहार, (६.) धारणा, (७.) ध्यान,  (८.) समाधि।

“यमनियमासनप्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाधयो अष्टावङानि।।” (योगदर्शन-२/२९) ।।

प्रथम योगांग यम हो।

यमको अपरिहार्यता
==============

यम-नियमादिको पालन गर्दा यो अवश्य ध्यान राख्नु पर्दछ कि यमलाई छोडेर केवल नियमको पालन गर्नु बाह्य प्रदर्शन मात्र भएको हुनाले पतनको संभावना बनिरहन्छ। अतः यमको पालन नित्य गर्नु पर्दछ। महर्षि मनुको विचारमा –

यमान् सेवेत सततं न नियमान् केवलान् बुधः।
यमान् पतत्यकुर्वाणो नियमान् केवलान् भजन्।।
(मनु. ४/२०४)

अर्थात्, यमलाई छोडेर केवल नियम मात्र सेवन न गर्नु, किनकि यी दुवैको सेवन गर्ने गर। जसले यमको सेवन छोडेर केवल नियमको मात्र सेवन गर्दछ, त्यसको उन्नति हुँदैन र त्यो अधोगतिमा खसिरहन्छ।

क्रमशः….