ओ३म्..

उपनिषदको अमर सन्देश

(‘वेद-मण्डन ब्लग’ बाट)

• उत्तिष्ठत जाग्रत प्राप्य वरान्निबोधत।

क्षुरस्य धारा निशिता दुरत्यया दुर्गं पथस्तत्कवयो वदन्ति।।

(कठोपनिषद: ३/१४)
अर्थात्, आफ्नो चरम लक्ष्य प्राप्त गर्नको लागि हे मनुष्य! उठ, जाग र आफ्ना श्रेष्ठ (विद्वान् एवं योगी) पुरुषहरुको नजिक गएर ब्रह्मज्ञान सिक। यो ब्रह्मज्ञानको मार्ग तेज छुराको धार समान अत्यन्त दुर्गम छ। यस्तो परमात्मालाई साक्षात्कार गर्नेहरुले उपदेश दिन्छन्।

• कुर्वन्नेवेह कर्माणि जिजीविषेच्छतं समाः । (र्इशावास्योपनिषद:२ )
  अर्थात्, हे मनुष्य ! जीवन भरि श्रेष्ठ कर्म गरेर नै जिउने इच्छा गर।
• तेन त्यक्तेन भुन्जीथा मा गृध्ः कस्यस्विद् धनम्।। (र्इशावास्योपनिषद:१)

अर्थात्, अनासक्ति भावले संसारको भोगहरुलाई भोग र कसैको धन या वस्तुको इच्छा नगर।

• न वित्तेन तर्पणीयो मनुष्यः ।। (कठोपनिषद:१/२७)
  अर्थात्, मनुष्यलाई धनबाट कहिल्यै तृप्ति हुन सक्दैन।
• नाविरतो दुश्चरितान्नाशान्तो नासमाहितः ।
  नाशान्तमानसो वापि प्रज्ञानेनैनमाप्नुयात् ।। (कठोपनिषद:२/२४)
  अर्थात्, परमात्माको प्राप्ति केवल बाह्यप्रदर्शन भजन कीर्त्तनले तबसम्म हुन सक्दैन, जबसम्म पाप कर्ममा लिप्त रहन्छ, अशान्त इन्द्रिहरुको विषयमा फसेको छ, असमाहित- विक्षिप्त चित्त छ र अशान्त मन अर्थात जसको मन तृष्णामा फसेको छ। चाहे जति नै ठूलो विद्वान् किन नहोस्, उसलाई उपर्युक्त दुष्कर्म छोडे पछी नै परमात्मज्ञान हुन सक्छ।
• वायुरनिलममृतमथेदं भस्मान्त्ँ शरीरम्|

ओ३म् कृतो स्मर कृतं स्मर क्रतो स्मर कृतं स्मर।। (र्इशावास्योपनिषद:१७)

अर्थात्, हे कर्मशिल जीव !, देहान्तको समयमा ओ३म् जसको निज नाम हो, उस् ईश्वरलाई चारैतिर हेर्, आफ्नो सामर्थ्य प्राप्तिको लागि परमात्मालाई र आफ्नो स्वरूपलाई स्मरण गर् र जीवन भरि जे गरिस्, त्यसलाई स्मरण गर्। शरीरको अन्तिम संस्कार भस्मान्त अर्थात् दाहसंस्कार नै हो। तत्पश्चात् मृतकको लागि कुनै संस्कार (मृतक-श्राद्ध आदि कर्म) शेष रहँदैन। संसारको सम्पूर्ण शारीरिक सम्बन्धहरुको अन्त पनि भस्म नै हो।

• स पर्य्यगाच्छुक्रमकायमव्रणमस्नाविर्ँ शुद्धमपापविध्दम्|

कविर्मनीषी परिभू: स्वयम्भूर्याथातथ्यतोऽर्थान् व्यदधाच्छाश्वतीभ्य: समाभ्य: || र्इशावास्योपनिषद:८||

अर्थात्, ईश्वर सर्वव्यापक छ, जगत उत्पादक, शरीर रहित, शारीरिक विकार रहित, नाडी र नसाको बंधन रहित, पवित्र, पाप रहित, सूक्ष्मदर्शी, ज्ञानी, सर्वोपरि वर्तमान, स्वयंभू: अर्थात् अजन्मा छ त्यसैले अनादि काल देखि प्रज्ञा जीवको लागि ठिक ठीक कर्मको विधान गर्छ।

• विद्याञ्चाविद्याञ्च यस्तद्वेदोभय्ँ सह|

अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा विद्ययाऽमृतमश्नुते || (र्इशावास्योपनिषद:११||

अर्थात्, जसले ज्ञान र कर्म यी दुईलाई साथ-साथ जान्दछ, त्यसले कर्मबाट मृत्युलाई जितेर ज्ञानबाट अमरता प्राप्त गर्दछ| अर्थात्, परमात्माको प्राप्ति आत्मविद्या र शुद्धान्तःकरणको संयोगरूप  धर्मबाट उत्पन्न यथार्थ ज्ञानबाट नै हुन्छ।

• न तस्य कार्यं करणं च विद्यते…(श्वे. उ. ६/८)
  अर्थात्, उस् परमात्माको कुनै कारण छैन, परमात्मा यस जगत्को उपादानकारण हैन।
• तमेव विदित्वातिमृत्युमेति ।। (श्वे. उ. ३/८ )
  अर्थात्, एकमात्र परब्रह्मलाई जानेर नै मनुष्य जन्म-मृत्युको दुःखबाट मुक्त हुन सक्छ।अस्तु

नमस्ते..!

-प्रेम आर्य

दोहा, कतार बाट

ओ३म्..

तेत्तिस कोटि देव:

हिन्दु समाजमा देवहरुको वर्णन निक्कै रोचक छ| देवहरुको संख्या तेत्तिस करोड भनिएको छ र यसमा नदी, रुख-वृक्ष, पर्वत, पशु तथा पंक्षी पनि सम्मिलित गरिएको छ| यस्तो स्तिथिमा सत्य शास्त्रहरुको मान्यता अनुसार चल्नु तथा मान्नु अति आवश्यक छ र देवहरुको बारेमा वास्तविक शिक्षालाई नै जीवनमा धारण गरिनु पर्छ|

देव को हुन्:

‘देव’ शब्दले अनेक अर्थ जनाउँछ – ” देवो दानाद् वा, दीपनाद् वा, द्योतनाद् वा, द्युस्थानो भवतीति वा|” (निरुक्त: ७/१५) तदनुसार ‘देव’ को लक्षण हो ‘दान’ अर्थात दिनु| जसले सबैको हितार्थ आफ्नो प्रिय भन्दा प्रिय वस्तु र प्राण पनि देओस्, त्यो देव हो| देवको गुण ‘दीपन’ अर्थात प्रकाश गर्नु हो| सूर्य, चन्द्रमा र अग्निले ताप र प्रकाश दिने हुनाले देव भनिन्छ| देवको कर्म ‘द्योतन’ अर्थात सत्योपदेश गर्नु हो| जुन मनुष्यले सत्य मान्दछ, सत्य बोल्छ, र सत्य नै गर्दछ, त्यो देव हुन्छ| देवको विशेषता ‘द्युस्थान’ अर्थात उच्च स्थानमा स्थित हुनु हो| ब्रह्माण्डमा उच्च स्थानमा स्थित हुनाले सूर्यलाई, समाजमा उच्च स्थानमा स्थित हुनाले विद्वानलाई, र राष्ट्रमा उच्च स्थानमा स्थित हुनाले राजालाई पनि देव भनिन्छ| यस प्रकारले ‘देव’ शब्दको प्रयोग जड र चेतन दुवैको लागि हुन्छ| तर भाव र प्रयोजन अनुसार अर्थ भिन्न-भिन्न हुन्छ|

तेत्तिस कोटी (करोड हैन,प्रकार):

‘कोटि’ शब्दको दुइवटा अर्थ हुन्छ- ‘प्रकार’ र ‘करोड’| विश्वमा तेत्तिस कोटि देव छन् भन्नुको अर्थ तेत्तिस प्रकारक देव छन् भन्नु हो, करोड हैन| अथर्ववेद: १०/७/२७ मा भनिएको छ-

“यस्य त्रयस्त्रिंशद् देवा अङ्गे गात्रा विभेजिरे|

तान् वै त्रयास्त्रिंशद् देवानेके ब्रह्मविदो विदुः||

“अर्थात वेदज्ञहरुले जान्दछछन् कि तेत्तिस प्रकारका देवताले संसारको धारण र प्राणिहरुलाई पालन गरिरहेका छन्| यस प्रकार तेत्तिस करोड देव भन्नु मिथ्या र भ्रामक छ| वैदिक संस्कृतिमा तेत्तिस कोटि अर्थात तेत्तिस प्रकारका अर्थात तेत्तिस वटा देव छन्| यिनको गणना निम्नानुसार छ:-

(शतपथ ब्राह्मणमा यसको उल्लेख छ र महर्षि याज्ञवल्क्यले भद्रनायक उपनिषद्मा भनेका छन्)

• ८ वसु
• ११ रुद्र
• १२ आदित्य
• १ इन्द्र र
• १ प्रजापति

 

• ८ वसु: पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु, आकाश, चन्द्रमा, सूर्य र तारा (नक्षत्र), यी आठ सबका निवास स्थान हुनाले वसु भनिन्छ| यी आठ वसुले समस्त प्राणिहरुलाई आश्रय दिने हुनाले देव हुन्|
• ११ रुद्र: १ जीवात्मा, ५ प्राण र ५ उपप्राण, यी ११ रुद्रले शरीर छोड्नासाथ् शरीरले काम गर्न बन्द गर्दछ र सबैलाई रुवाउँछन्| त्यसैले यिनलाई रूद्र भनिन्छ| यी ११ शरीरको आधार हुनाले देव भनिन्छ|

पाँच प्राण: प्राण, उदान, समान, व्यान र अपान।
पाँच उपप्राण हैं: नाग, कूर्म, कृकल, देवदत्त र धनञ्जय।

• १२ आदित्य: वर्षका १२ महिना चैत्र, वैशाख, ज्येष्ठ, आषाढ, श्रावण, भाद्र, आश्विन, कार्त्तिक, मार्गशीर्ष, पौष, माघ र फाल्गुन| यिनलाई आदित्य पनि भनिन्छ | यिनले प्राणिहरुलाई आयु प्रदान र क्षीण गर्दछन्|
• १इन्द्र (विद्युत्): विद्युत्लाई पनि देव मानिएको छ किनकि यो ऐश्वर्यको साधन हो | यसबाट गति, शक्ति, प्रकाश, समृद्धि र सुखका साधनहरु प्राप्त हुन्छन्| बृहदारण्यक उपनिषद: ३/१/६ कानुसार-

“कतम इन्द्रः? अशनिरिति| ” इन्द्रदेव अर्थात ऐश्वर्यका साधन को हुन्? विद्युत् नै इन्द्रदेव अर्थात ऐश्वर्यका  साधन हुन्|

• १ प्रजापति: प्रजापतिलाई यज्ञ पनि भनिएको छ| किनकि यज्ञको कारणले जल-वायु सुद्ध भएर प्राणिहरुलाई सुख प्राप्त हुन्छ| गीता -३/१४मा भनिएको छ-

“अन्नाद् भवन्ति भूतानि पर्जन्यादन्नसम्भवः|

यज्ञाद् भवति पर्जन्यो यज्ञः कर्म समुद् भवः||”

अर्थात प्राणी अन्नबाट, अन्न बादल बाट र बादल यज्ञबाट उत्पन्न हुन्छन्| यस प्रकार यज्ञ प्राणिहरुको जीवन र सुखको आधार हो| यी समस्त ३३कोटि देवहरुलाई नियन्त्रण गर्ने ईश्वर हुन्, जसलाई हामि अनेकौं नामले जान्दछौं र पुकार्ने गर्दछौं|
उपयोगका देव:

यी तेत्तिसकोटि देवहरुमा केवल जीवात्मा मात्र चेतन छ। यसले अन्य सबलाई उपयोग गर्दछ र स्वयं पनि अन्य जीवात्माहरुको उपयोगमा आउँछ। जस्तै – गाईले दुध दिएर, भेडाले ऊन दिएर,  कुकुरले चौकीदारी गरेर र राँगा-गोरुहरुले हलो तानेर उपयोगमा आउँछन्। मनुष्य सेवक, पाचक, सैनिक, वैद्य आदि बनेर उपयोगमा आउँछ र कृषक, व्यापारी, उपभोक्ता, स्वामी, राजा आदि बनेर अरुको उपयोग लिन्छ। जीवात्माका अतिरिक्त अन्य बत्तीस देव ‘जड’ हुन् र यिनलाई ‘उपयोगका देव’ भनिन्छ। यी सदैव चेतनको उपयोगमा आउँछन् र जड हुनाले स्वयं कसैको उपयोग गर्न सक्दैनन्।

व्यवहारका देव:

माता, पिता, आचार्य, अतिथि र पति-पत्नीबाट संसारको व्यवहार सिद्ध हुन्छ। त्यसैले यी पाँच ‘व्यवहारका देव’ मानिन्छन्। तैत्तिरीय उपनिषद: १/११/२ का अनुसार “मातृदेवो भव, पितृदेवो भव, आचार्यदेवो भव, अतिथिदेवो भव” अर्थात माता, पिता, आचार्य र अतिथि आदिलाई देव मानेर सेवा गर्नु पर्दछ। यस प्रकारले त सबै मनुष्य देव भए..! हैन, देवको कोटि यति सामान्य छैन, अत्यन्तै विशेष छ। सम्बन्ध मात्रले देव कोटि प्राप्त हुँदैन। एक पिताले  जब कसैको जेब काट्दछ या कुनै गलत कर्ममा प्रवृत हुन्छ त्यति बेलामा ऊ देव रहँदैन। एक स्त्री जब आफ्नै सन्तान संग पक्षपात गर्दै अन्य कुनै संग विवाद र अन्याय गर्दछे त्यति बेला माता हुँदा हुँदै पनि ऊ देव कोटिमा पर्दैन। वास्तवमा जसमा जति-जति उत्तम गुण, भद्रपन, भलोपन, बडप्पन, शुद्ध भाव र चरित्रको उच्चता छ, त्यो त्यति नै देव कोटिमा पर्दछ। देवपनको समयमा मात्र ऊ पूजनीय हुन्छ।

सबका इष्टदेव

माथि वर्णित तेत्तिस देवहरुमा आंशिक या सीमित देवपन छ। यीबाट सुख प्राप्त हुन्छ तर दुःख पनि पाइन सक्छ। अग्नि देव हुन् तर ज्वाला बनेर अनियन्त्रित भए भने, अतिथि देव हुन् तर शत्रु बने भने, राजा देव हुन् तर कुपित भए भने महा बिनाशक र दुखदायी हुन्छन्। यस कारण यी सब सदुपयोग र सत्कारको मर्यादामा बाँधिएका छन्। सूर्य-चन्द्र र नदी-पर्वतको सदुपयोग गर्नु मर्यादा हो। माता, पिता, आचार्य र अतिथिहरुको सेवा गर्नु धर्म र मर्यादा हो। पूर्वज तथा महापुरुषहरुको अनुसरण गर्नु, संविधानको पालन गर्नु र देशको रक्षा गर्नु सब मनुष्यको कर्तव्य हो। तर यिनमा कुनै पनि उपासनाका देव हैनन्। उपासनाका देव केवल परमपिता परमात्मा मात्र हुन्। महर्षि दयानन्दको ऋग्वेदादिभाष्यभूमिका र वेदविषय विचार अनुसार- “परमेश्वर एवेष्टदेवोsस्ति” अर्थात, परमेश्वर नै सब मनुष्यहरुका इष्टदेव हुन्। जसले भिन्न-भिन्न देवताहरुलाई पूज्ने गर्दछन्, ति कल्याणको व्यर्थ यत्न गर्दछन्। ईश्वरका अतिरिक्त कहिल्यै पनि कुनै पनि कसैका उपास्य देव हुन सक्दैन। उसैको उपासनामा नै सबको कल्याण छ।

एकदेव महादेव:

तेत्तिस या धेरै देव भन्नु त केवल ‘देव’ शब्दको व्याख्या एवं यसको विस्तृत अर्थ सम्झाउनको लागि मात्र हो। कुनै विषयलाई ठीक संग सम्झन र सम्झाउनको लागि उसको गहराई, विस्तार, सीमा, शंका एवं समाधानको  आवश्यकता हुन्छ। यसै पुनीत उद्देश्यले वेद एवं उपनिषदमा यो विषय दर्शनीय छ। उपासकलाई ईश्वरमा दृढ विश्वास हुनु नै यस ज्ञानको मुख्य फल हो। यस सृष्टिको सर्व काल परिस्थितिहरुमा पूर्णतम देव त केवल एक मात्र छ र त्यो हो परमपिता परमात्मा। त्यहि नै पूर्णमहान हुनाले, समस्त देवहरुको पनि देव हुनाले महादेव हो। त्यसैको उपासना गर्नु नै मनुष्यको धर्म हो।अस्तु..

नमस्ते..

-प्रेम आर्य

दोहा, कतार बाट

आभार: डॉ.रूपचन्द्र ‘दीपक’ (वैदिकपथ पत्रिका दिसम्बर, 2009को अंक)

ओ३म्..

गुणका खानि- महर्षि दयानन्द सरस्वती..

कुनै प्रभु-भक्त त छ तर विद्वान् छैन,
कुनै विद्वान् त छ तर योगी छैन,
कुनै योगी त छ तर सुधारक छैन,
कुनै सुधारक त छ तर शूरवीर छैन,
कुनै शूरवीर त छ तर ब्रह्मचारी छैन,
कुनै ब्रह्मचारी त छ तर वक्ता छैन,
कुनै वक्ता त छ तर लेखक छैन,
कुनै लेखक त छ तर सदाचारी छैन ,
कुनै सदाचारी त छ तर परोपकारी छैन,
कुनै परोपकारी त छ तर कर्मठ छैन,
कुनै कर्मठ त छ तर त्यागी छैन,
कुनै त्यागी त छ तर देशभक्त छैन,
कुनै देशभक्त त छ तर वेदभक्त छैन,
कुनै वेदभक्त त छ तर उदार छैन,
कुनै उदार त छ तर शुद्धाहारी छैन,
कुनै शुद्धाहारी त छ तर योद्धा छैन,
कुनै योद्धा त छ तर सरल छैन,
कुनै सरल त छ तर सुन्दर छैन,
कुनै सुन्दर त छ तर बलिष्ठ छैन,
कुनै बलिष्ठ त छ तर दयालु छैन,
कुनै दयालु त छ तर संयमी छैन…..।

तर यदि हामीहरुले यी सम्पूर्ण गुण एकै स्थानमा देख्न चाहन्छौं भने महर्षि दयानन्द सरस्वतीलाई निष्पक्ष भएर हेर्ने गरौँ।

-(प्रेम आर्य)

हार्दिक आभार: इतिहासचार्य निरंजनदेव केसरी
(सन्दर्भ ग्रन्थः दिवंगत प्रो० डॉ० कुशलदेव शास्त्री रचित “महर्षि दयानन्दः काल और कृतित्व”,पृष्ठ ४२३)

ओ३म्

नेपाल आर्यसमाज 

 कृर्ण्वन्तो विश्वमार्यम्!

राष्ट्रदेवो भव

नेपाल आर्यसमाज, केन्द्रीय कार्यालय:-

टंकप्रसाद मार्ग, बानेश्वर हाइटस्, काठमाडौँ, नेपाल

दूर-संचार संख्या:- +९७७१४४९२२६५

बिध्युतिय डाक:  nepalarya@wlink.com.np

………………………………………………………………………………………………………………………….

वयंराष्ट्रे जागृयाम पुरोहिताः।

जागौं स्वराष्ट्रमा हामी, प्रखर अग्नि शिखा बनि।

बनोस् वैभव सम्पन्न, यो हाम्रो देश अग्रणी।।

 

आर्यसमाज अतीत र वर्तमान: –

आर्यसमाज एक प्रगतिशील, बुद्धिवादी संस्था हो, कर्मयोगी र ज्ञानिहरुको जमघट हो एवं राष्ट्रवादी वीरहरुको संघ हो। यो दयाको सागर, करुणाको खानि, प्रेम, प्रिती, स्नेह, श्रद्धा र समर्पणको संगम हो। आर्यसमाज वैदिक सत्यमाथि आधारित परोपकारी तथा मानवतावादी संगठन हो।

हाम्रो समाजमा शताब्दियौं देखि जातिवाद, छुवा–छुत, उँच–नीच, अन्याय, अत्याचार, उत्पीडन, शोषण, भेदभाव रुपी पिशाचले यस देशलाई भित्रभित्रै खाएर खोक्रो, दुर्बल, दीन–हीन, कृशकाय, दरिद्र एवं दुर्दशाग्रस्त अवस्थामा पुर्याएको थियो। त्यसको साथै नारीजातिको त झनै अवर्णनीय दुरावस्था थियो। ”स्त्री शूद्रौ नाधीयाताम्” को नारा घन्काएर वात्सल्यमयी मातृशक्तिलाई तथा समाज र राष्ट्रको मेरुदण्डको रुपमा मानिने शूद्र अर्थात् श्रमिक वर्गलाई पठन पाठन र शिक्षा देखि बन्चित गरि-गराई, गहन अन्धकारमा राखी घोर अपमान र अन्याय गरिएको थियो। वैदिक कर्मकाण्डमा ठूलो बिकृति, अर्थको अनर्थ, ढोंग, पाखण्ड, अन्धविश्वास र रुढीवाद खुवै मौलाएको थियो।

यस्तो भयावह कालखण्डमा उद्भट, तार्किक, महान समाज सुधारक चारै वेदका प्रकाण्ड विद्वान, क्रान्तिगुरु युगप्रवर्तक महर्षि दयानन्द सरस्वति को भारतमा उदय भयो। वहांले बि.सं. १९३२ साल चैत्र शुक्ल पंचमी का दिन मुम्बई महानगरीमा आर्यसमाजको स्थापना गर्नुभयो। आर्यसमजले आफ्नो स्थापनाकाल देखि नै उपरोक्त समाजका भयावह अवस्थालाई निराकरण गर्दै धार्मिक.सामाजिक,सांस्कृतिक , साहित्यिक, राजनैतिक र आर्थिक शोषणका विरुद्ध सशक्त आन्दोलन आरम्भ गर्यो। केहि वर्ष भित्रै संसारका प्रायः जसो देशमा आर्यसमाजको विस्तार भयो।

नेपालमा आर्यसमाजको स्थापना:-

जतिखेर महर्षि दयानन्द सरस्वति ज्यूको प्रचार कार्य काशीमा चली रहेको थियो, ललितपुर बकुम्बहाल निवासी एक तरुण (माधवराज जोशी) काशी यात्रामा जानु भएको थियो। त्याहाँ सर्वत्र महर्षि दयानान्दको चर्चा चलिरहेको थियो। एक दिन वहाँको सभामा माधवराज जोशी  पुग्नुभो। स्वामीज्यूको व्याख्यान सुनेर माधवराज जोशी गद्गद् हुनुभो। वहाँका सम्पूर्ण संशय मेटिए , सबै संका उपसंकाहरु ध्वस्त भए। मनमा संकल्प लिनुभो कि म पनि नेपालमा आर्यसमाजको स्थापना गरेर देश सेवा गर्ने छु। अविद्या तथा अन्धकार हटाएर सत्यविद्या देवको उज्यालो छर्दै सामाज सुधारको प्रयास गर्ने छु। माधवराजले स्वामिज्यूलाई भेट गरेर आशिर्वाद लिनुभो। वहाँ छिट्टै नेपाल फर्केर माता-पिताको चरणमा उपस्थित हुनुभो। उहाँ बोल्नमा निकै चतुर, व्यवहारमा इमान्दार तथा स्वभावमा  निडर हुनुहुन्थ्यो। साथै उहाँ संगीत, गायन र ज्योतिष विद्मामा पनि निपुण हुनुहुन्थ्यो। काठमान्डौ, पाटन र भक्तपुर तिनवटै जिल्लामा आर्यसमाजको वैचारिक क्रान्तिको जोडदार प्रचार कार्य शुरु गर्नुभयो। ठाउँ ठाउँमा व्याख्यान दिनुभयो। धेरै मानिसहरु वहाँको व्याख्यान सुनेर निकै प्रभावित भएर वहाँका मित्र बने।

संवत् १९५३ सालमा माधवराज कार्यवश पोखरा जानुभएको थियो। त्याहाँ वहाँले जनरल डम्मरजंगको अध्यक्षतामा सम्वत् १९५३ साल असार १५ गतेका दिन नेपाल राष्ट्रमा प्रथम सामाजिक क्रान्तिको उद्घोषक आर्य समाजको विधिवत स्थापना गर्नुभो। त्यसपछि सम्वत् १९५५ सालमा ललितपुर र काठमान्डौमा पनि आर्य समाजको स्थापना गर्नुभो। वहाँको यस कार्यकालापबाट निरङ्कुश जहानिया राणाशाही क्षुब्ध भयो र एक दिन माधवराजलाई शास्त्रार्थको निहूले षड्यन्त्रपूर्वक श्री ३ चन्द्र शमशेरले शिंहदरबारमा डाके र दरबारिया चाटुकार पण्डितहरुसंग शास्त्रार्थ गराउँदा वहाँलाई तर्कमा जित्न नसकेकाले रगताम्य हुने गरि कुट-पिट गरे। त्यस पछि वहाँलाई गिरफ्तार गरि दुई वर्षका लागि कारावाशको सजाय दिइयो। डेढ वर्ष पछि वहाँ जेलबाट भाग्न सफल हुनुभो। भागेर सपरिवार भारत पुग्नुभो र आफ्ना ३ छोरा र १ छोरीको पढाइको प्रबन्ध आर्य समाज द्वारा संचालित गुरुकुलमा गर्दिनुभो।

श्री माधवराज जोशी सामान्य व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो। वहाँ ज्योतिष शास्त्र र संस्कृत भाषाका पनि ज्ञाता हुनुहुन्थ्यो। राजदरबारमा समेत वहांको त्योतिष विद्याको प्रभाव परेको हुनाले वहाँलाई ‘पण्डित माधवराज जोशी’ यस सम्मानित नामले पुकारिन्थ्यो।

पं. माधवराज जोशी तथा वहाँकी धर्मपत्नी श्रीमती रत्न माया जोशीका माहिला छोरा श्री शुक्रराजले गुरुकुलबाट स्नातक भई विद्यालंकार, शास्त्री, बि.ए. तथा विद्याभुषण पद हाशिल गरि नेपाल फर्किनुभो। वहांले  ब्रह्मसूत्र शान्कर्भाश्यको हिन्दीमा अनुवाद गर्नुभो, नेपाल भाषा व्याकरण, नेपाली वर्णमाला, नेपाल भाषा रिडर, स्वर्गको दरबार भन्ने अति उपयोगी पुस्तक लेखेर प्रकाशित गर्नुभो। शुक्रराज शास्त्रीले कलकत्तामा माहात्मा गान्धि र सुभाष चन्द्र वोस संग भेट गरेर नेपालमा समाज सुधार बारे विचार विमर्श गर्नुभएको थियो।

आर्यसमजको उद्देश्य अनुरुप शुक्रराज शास्त्रीले समाजमा विद्यमान अशिक्षा, अन्धविश्वास जात-पात, छुवा-छुत, सबैखाले भेदभाव, मूर्तिपूजा, मृतक श्राद, बाल बिवाह र रुढीगत कुसंस्कार विरुद्द लड्नुभयो। उंच-निचको भेदभाव मेटाउन तथा महिलाहरुको सामाजिक अधिकारको उत्थानमा लागि अविरल प्रयास गर्दै सशक्त अभियानको सुरुवात गर्नुभो। यसका साथै वहाँले नेपाल नागरिक अधिकार समिति स्थापना गरि सम्वत् १९९५ मङ्सिर १३ गते काठमाडौँ इन्द्र चोकको डबलीमा उभिएर सार्वजनिक रुपमा गीताको कर्मयोग तथा “मरे पुगिन्छ सहिदको लोकमा, जिते मुलुकमा सुधार गरौंला, लौ जिन्दगीको बाजी लगाउँ, के बाँच्नु छिः छिः गुलाम बनेर”। भन्ने नारा सहित अत्यन्त प्रभावकारी भाषण गर्नुभयो। भोलि पल्टै क्रुर शासकले वहाँलाई पक्रियो र ३ वर्षका लागि जेल पठायो। “खुलेआम उठी उठी भाषण गरेको र श्री ३ लाई आधा धन्यवाद दिएको, नेवार भएर गीताको प्रवचन, वेद मन्त्रको उच्चारण र ब्रह्मसुत्रको भाष्य गरेको” आदि आरोप लगाई ३ वर्षको लागि जेलमा थुन्ने सजाय दियो। आरोप बारे वहाँको उत्तर यस्तो थियो : “उभिएर बोल्ने बानि परेकाले उभिएर बोलेको, आधा काम गरेकोमा आधा धन्यवाद दिएको हो। ब्रह्म वेत्तालाई ब्राह्मण भनिने हुँदा नेवार परिवारमा जन्मदैमा गीता, वेद र ब्रह्म्सुत्र को प्रवचन गर्न नपाइने विधान कुनै शास्त्रमा छैन”।

वहाँ माथि देश-द्रोहको अभियोग लगाएर तत्कालिन प्रधानमन्त्री श्री ३ जुद्ध शमशेर ज.ब.रा. ले प्राण-दण्डको सजाय सुनाए र सम्वत् १९९७ साल माघ ९ गते रात्रि १२ बजे काठमाडौँ को मचली स्थित बकाइनाको रुखमा झुन्ड्याएर शहिद बनाइएको थियो। मर्नु अघि वहाँको इच्छा थियो कि “म मर्नु अघि वेदका ऋचाहरुको पाठ गर्न पाउँ र आफ्नो फांसीको फन्दा आँफै लगाउनपाउँ” (यो पुरा पनि गरियो, वहाँले आफ्नो फाँसीको फन्दा आँफै लगाउनु भएको थियो) । वहाँको अन्तिम वाक्य थियो-“हे ईश्वर, यो अत्याचारी राणा वर्गलाई सद्वुद्धि देऊ, ओ३म् तत्सत्”।

शुक्रराजको प्रसिद्ध प्रतिज्ञा थियो:- जननी जन्मभूमिका लागि तन, मन र धन अर्पण गर्ने छौं। नश्वर शरीरको माया त्यागी धर्म-युद्धमा मर्ने छौं।।

राणाको अन्त्य भए पछी वहाँलाई देशले सहिद शिरोमणिको समान दियो।

यसै सिलसिलामा शुक्रराज शास्त्रीको अभियानमा साथ् दिंदै आउनु भएका चक्र बहादुर अमात्यलाई देश निकालाको सजाय सुनाइ देशको सिमाना कटाइएको थियो। त्यसपछि वहाँ भारतको इलाहवादमा महात्मा गान्धीको साथमा वस्नुभो र गान्धी बाट अमूल्य शिक्षा प्राप्त गर्नु भयो। सजाय माफी भएपछी नेपाल फर्किनु भयो। प्रजातन्त्र प्राप्त भए पछी पुनः वहाँ शुक्रराज शास्त्री का दाजु अमरराज जोशी र भाइ वाक्पतिराज जोशिहरुको संयुक्त प्रयासमा वहाँहरुकै घर –काठमाडौँको खिन्ल्ह टोलमा नेपाल आर्यसमाज, केन्द्रिय कार्यालय को स्थापना भयो।

त्यस समय भारतको आर्यसमाज संग गहिरो सम्बन्ध थियो र पटना बाट प्रतिनिधिको रुपमा प्रखर वैदिक विद्वान रामदेव शास्त्री नेपाल रहनु भएको थियो। त्यस बेला चक्र बहादुर अमात्यले सशक्त रुपमा समाजको ररुपान्तरणका लागि वैदिक जागरण गराउदै काठमाडौँ उपत्यकाको विभिन्न ठाउँमा सभाको आयोजना गर्दा गर्दै २०१४ साल माघ शुक्ल-प्रतिवदाका दिन ६४ वर्षको उमेरमा वहांको देहावसान भयो। वैदिक विधि अनुसार नै वहाँको दाह संस्कार गरिएको थियो।

नेपालमा सर्वप्रथम नारीको शिक्षाको लागि विद्यालय खोल्ने श्रेय पनि आर्यसमाजलाई जान्छ। पं. माधवराज जोशी ज्यूकी सुपुत्री चन्द्रकान्ता जोशी (मल्ल) आर्यसमाजकी एक सशक्त नेत्री हुनुहुन्थ्यो। वहाँले काठमाडौँ को मखन टोलमा सम्वत् १९८६ सालमा कन्या पाठशाला खोल्नु भएको थियो र पछी काठमाडौँ कै अद्वैत मार्गमा सहिद शुक्र माध्यमिक विद्यालय स्थापना गरि महिलाहरुको जागरणमा ठूलो योगदान दिनु भएको थियो। वहाँले ‘मेरो आत्म कथा’ नामक पुस्तक लेखेर प्रकाशित गर्नुका साथै महिला जागरण सम्बन्धि अन्य थुप्रै क्रियाकलापहरु पनि गर्नु भएको थियो।

त्यसपछि क्रमशः संवत् २०२३ सालमा झापा जिल्लाको सुरुन्गामा नेपाल आर्यसमाजको विधिवत् पुनर्गठन भइ द्रुत गतिमा देशमा अन्य प्रमुख नगर र गाउँमा समेत शाखा-उपशाखाहरु स्थापित हुँदै काठमाडौँको बत्तीसपुतलीमा भू.पु. अन्चालाधिश टेक बहादुर रायमाझीको सक्रियता तथा अध्यक्षतामा संवत् २०४५ सालमा नेपाल आर्यमाज, केन्द्रीय कार्यालयको विधिवत् स्थापना गरि सशक्त कार्य समिति गठन पनि भयो र हाल सम्म निरन्तर सेवाकार्य गर्दै आएको छ। यस उप्रान्त नेपाल आर्यसमाज केन्द्रीय कार्यालयका अध्यक्ष रामचन्द्र मलहोत्राको देहावसान पछी वहाँकी धर्मपत्नी राजकुमारी मलहोत्रा ज्यु बाट गत २०६२ वैशाख १ गते देखि टंकप्रसाद मार्ग, बानेश्वर हाइट स्थित वहाँको निजि भवनमा नेपाल आर्यसमाज को केन्द्रीय कार्यालय संचालन का लागि प्रदान गरिए देखि हाल सम्म पनि सोहि भवनमा कार्यालय संचालनमा छ।

यसका साथै सम्वत् २०६५ सालमा काठमाडौँ जिल्लामा तथा २०६७ साल कार्तिकमा ललितपुरमा यस नेपाल आर्यसमाज को शाखा खोलि सशक्त रुपमा कार्य भइरहेको छ। नेपालमा अहिले आर्यसमाज का ४० वटा शाखा हरु संचालित छन्।

नेपाल आर्यसमाजका आगामी कार्यक्रमहरु र उद्द्श्यहरु: –

१-) सबै धर्महरुको समुचित आदर र सम्मान गर्दै सत्य सनातन वैदिक धर्मको यथार्थ स्वरूप प्रस्तुत गरि वेद एवं वैदिक वाङ्गमयको स्वाद्याय पठन पाठन तथा प्रचार प्रसारमा जोड दिने।

२-) पर्यावरण एवं वायुमंडल शुद्धिका लागि तथा सुख शान्ति र सम्वृद्धिका लागि यज्ञ वा अग्निहोत्रको वैज्ञानिक व्याख्या गरि प्रत्यक नगर र गाउँमा अग्निहोत्रको प्रचार गर्ने।

३-) राजधानी काठमाडौँका आसपासमा एक आर्षपाठ विधिको गुरुकुल खोल्ने।

४-) देशवाशिहरुको धार्मिक, आर्थिक र सामाजिक सेवामा यथाशक्ति योगदान गर्ने।

५-) मानव जीवनका मुख्य १६ संस्कारहरुको वैज्ञानिक व्याख्या गरि समाजमा सबैलाई संस्कार गर्न प्रेरणा गर्ने तथा संस्कार प्रशिक्षण शिविरको आयोजनाहरु गर्ने।

६-) केन्द्रीय कार्यालय काठमाडौँबाट एक मासिक पत्रिका राम्रो आकारमा प्रकाशन आरम्भ गर्ने।

७-)  वेद, दर्शन, उपनिषद्हरुको सहज, सरल र सुरुचिपूर्ण वैज्ञानिक व्याख्या गरि प्रकाशन गर्ने।

८-) सिप विकाशको सम्बन्धमा समाजका निम्न आय भएका वर्गहरुको लागि निः शुल्क रोजगार मूलक प्राविधिक तथा शैक्षिक बिषयहरुको कक्षा संचालन गरि तालिमको व्यवस्था गर्ने।

९-) नेपाल आर्यसमाजको आयोजनामा राष्ट्र भरि नै समय समयमा स्वास्थ्य उपचारको अभियान चालाउदै विभिन्न स्वास्थ्य संगठनहरुको समन्वयमा स्वास्थ्य शिविर र पतंजली योग समितिको समन्वयमा योग शिविर संचालन गर्ने।

१०-) केन्द्रले प्रत्यक वर्ष ३ दिने वार्षिकोत्सव मनाउने जसमा निम्न गोष्ठीहरु हुने छन् :-

(क) विद्वद् गोष्ठी (ख) सत्यासत्य विवेचना गोष्ठी (ग) कवि गोष्ठी

(घ) हास्य-व्यंग्य कलाकार गोष्ठी (ङ) महिला गोष्ठी र (च) युवा गोष्ठी

आर्यसमाजका १० स्वर्ण नियमहरु: –

१-वसबै सत्यविद्या जो पदार्थविद्याको नामले चिनिन्छ, ति सबको आदिमूल ईश्वर हो।

२- ईश्वर सच्चिदानन्दस्वरूप, निराकार, सर्वशक्तिमान, न्यायकारी, दयालू, अजन्मा, निर्विकार, अनन्त, अनादि, अनुपम,           सर्वाधार, सर्वेश्वर, सर्वव्यापक, सर्वान्तर्यामी, अजर, अमर, अभय, नित्य, पवित्र तथा सृष्टिकर्ताहो.  केवल उसैको मात्र उपासना गरौँ।

३- वेद समस्त सत्यविद्याको भण्डार हो, वेद पढ्नु-पढाउनु र सुन्नु-सुनाउनु सब आर्यहरुको परम कर्तव्य हो।

४- सत्य ग्रहण गर्न र असत्य त्याग्न सदा सर्वदा उद्यत रहौं।

५- सबै कार्य धर्मानुसार अर्थात् सत्यासत्यको विचार गरेर मात्र सुरु गरौँ।

६- शारीरिक, आत्मिक र सामाजिक उन्नति का साथै संसारको उपकार गर्नु यस समाजको मुख्य उद्देश्य हो।

७- सबैसंग प्रिती पूर्वक, धर्मानुसार, न्याय संगत, विवेकपूर्ण, यथायोग्य तथा आत्मवत् व्यवहार गरौँ।

८- अविद्या नाश तथा विद्याको वृद्धि गरौँ।

९- हरेकले आफ्नो उन्नतिमा मात्र सन्तुष्ट न रहेर सबैको उन्नतिमा नै आफ्नो उन्नति सम्झौं।

१०- सबै मानिसहरु सामाजिक सर्वहितकारी नियम पालनमा परतन्त्र तथा स्वहितकारी नियममा स्वतन्त्र रहौं। ओ३म् शम् …..

===================================================

– प्रेम आर्य

हार्दिक आभार: राज आर्य/ कमला कान्त आत्रेय

===================================================

ओ३म्..

महाभारत काल देखि हाल सम्म हाम्रो दुर्गति हुनुको प्रमुख कारण: वेद-आज्ञाको उन्लंघन…

थाहा पाई राखौं, वेद-आज्ञा उन्लंघन गर्दाको कति भयङ्कर परिणाम हुन सक्छ? महाभारतमा त्यो दुर्गति हुनुको पछाडी वेद-आज्ञाको उन्लंघन नै थियो..।

• पहिलो आज्ञा:
  अक्षैर्मा दिव्य: (ऋ,१०/३४/१३)
  अर्थात्, “जुवा नखेल।” यस आज्ञाको उन्लंघन भयो। यस आज्ञाको उन्लंघन धर्मराज भनेर चिनिने जेष्ठ पाण्डु पुत्र युधिष्ठिरले गरका थिए।

परिणाम: सभामा एक स्त्रीको अपमान। महाभारत जस्तो भयङ्कर युद्ध जसमा करोडौं योद्धा र लाखौँ विद्वानहरु मारिए। आर्यावर्त पतनको मार्ग तिर अग्रसर भयो।

• दोस्रो आज्ञा:

मा नो निद्रा ईशत मोत जल्पिः (ऋ ८/४८/१४)
अर्थात्, “आलस्य, प्रमाद र बकवादले हामी माथि शासन नगरुन।” तर यस आज्ञाको पनि उन्लंघन भयो। महाभारत कालमा केहि राजाहरु आलस्य र प्रमादमा डुबे।

परिणाम: विदेशिहरुको आक्रमण। धर्मको नाममा अंधविश्वासको पाखण्ड फैलनु।

• तेस्रो आज्ञा:

सं गच्छध्वं सं वद्ध्वम (ऋ. १०/१९१/२)
अर्थात्, “आपसमा हातेमालो गर्दै परस्पर मिलेर प्रेम पूर्वक अघि बढौं, हाम्रो गति परस्पर विरुद्ध नहोस्, ‘येन देवा न वियन्ति’ (देवहरुको परस्पर विरुद्ध गति हुँदैन)। हामीहरुमा परस्पर संवाद बनिरहोस्, विवाद त केवल मूर्खहरूले मात्र गर्ने गर्दछन्।

“वेदको यो आज्ञाको पनि उन्लंघन भयो। जब विदेशिहरुको आक्रमण भयो, त्यसबेला देशका समस्त राजाहरु एकसाथ् मिलेर हिँडेनन्। उल्टै कसैले त उनै आक्रमणकारिहरुको सहयोग गर्न पुगे।

परिणाम: लाखौँ मानिसहरुको हत्या, लाखौँ स्त्रिहरुका साथ दुराचार, पापाचार, धन-धान्यको लूटपाट र दासता।

• चौठो आज्ञा:

कृतं मे दक्षिणे हस्ते जयो में सव्य आहितः (अथर्व: ७/५०/८)
अर्थात्, “मेरो दायाँ हातमा कर्म छ र बायाँ हातमा विजय।” वेदको यस आज्ञाको उन्लंघन भयो। मानिसहरुले वैदिक कर्मलाई छोडेर पौराणिक ग्रहहरुको फलित-ज्योतिष आदिको आश्रय लिए।

परिणाम: पुरुषार्थहीनता, कर्महीनता, भाग्यको भरोसामा रहेर आक्रान्ताहरु संग संघर्ष नगरेर समर्पण गर्नु। धन-धान्यको अपव्यय, मनोबलको कमी र मानसिक दरिद्रता।

• पाँचौ आज्ञा:

उतिष्ठत सं नह्यध्वमुदारा: केतुभिः सह।
सर्पा इतरजना रक्षांस्य मित्राननु धावत।।
(अथर्व:११/१०/१)

अर्थात्, “हे वीर योद्धाहरु हो ! तिमीहरु आफ्नो झण्डा लिएर उठ र कम्मर कसेर तयार हौ। हे सर्प समान क्रुद्ध रक्षाकारी विशिष्ट पुरुषहरु हो ! आफ्ना  शत्रुहरु माथि आक्रमण गर।” वेदको यस आज्ञाको पनि उन्लंघन भयो। जब मानिसहरु बीच बुद्ध र जैन मतको मिथ्या अहिंसावादको प्रचार भयो, त्यसबेला मानिसहरुले आक्रमणकारिहरुको डटेर सामना गर्न छोडेर मिथ्या अहिंसावादलाई नै मुख्य मान्न थाले।

परिणाम: अशोक जस्ता महान योद्धाले युद्ध छोड्नु। विदेशिहरु द्वारा यसको फाइदा उठाएर भारतमा आक्रमण तेज गर्नु, प्रतिवाद कसैले नगर्नु।

• छैठौं आज्ञा:

मिथो विघ्राना उप यन्तु मृत्युम (अथर्व: ६/३२/३)
अर्थात्. “आपसमा लड्नेहरु मृत्युको ग्रास बन्दछन् र नष्ट-भ्रष्ट हुन्छन् ।” वेदको यस आज्ञाको उन्लंघन भयो।

परिणाम: भारतका समस्त योद्धाहरु आपसमा लडी-लडी मरे र विदेशिहरुले यसको फाइदा उठाए।

सातौं आज्ञा:

न तस्य प्रतिमा अस्ति (यजुर्वेद:३२/३)

अर्थात्. “ईश्वरको कुनै प्रतिमा तथा उ जस्तो कुनै प्रतिमान छैन।” तर यस आज्ञाको पनि उन्लंघन भयो र मानिसहरुले ईश्वरलाई परिछिन्न एक जडवत मूर्तिमा स्थापित गरिदिए।

परिणाम: ईश्वरको यथार्थ स्वरुपलाई छोडेर बिभिन्न स्वरुपको उपासना र सत्य धर्म त्याग्दिनु या बिर्सनु। मन्दिरहरुमा निक्कै धन जम्मा हुनु, जो न धर्म रक्षामा प्रयोग हुन्छ न अभाव र गरीबी हटाउनमा। त्यहि धन लुट्न लुटेराहरु द्वारा आक्रमण हुनु।

आठौँ आज्ञा:

”इममूर्णायुं वरुणस्य नाभिं त्वचं पशूनां द्विपदां चतुष्पदाम्।
त्वष्टु: प्रजानां प्रथमं जानिन्नमग्ने मा हिश्सी परमे व्योम।।” (येजुर्वेद: १३/५०)

अर्थ: ”ऊन जस्ता रौँ गरेका भेडा-बाख्रा, ऊट आदि चौपायहरु र पक्षिहरु आदि दुई खुट्टे प्राणीलाई नमार।”

” न कि देवा इनीमसि न क्या योपयामसि। मन्त्रश्रुत्यं चरामसि।।’- सामवेद: २/७
अर्थ: ”हे देवहरु हो! हामि हिंसा गर्दैनौं र यस्तो अनुष्ठान पनि गर्दैनौं, वेद मंत्रको आदेशानुसार नै आचरण गर्दछौं।”

अहिंसा र प्राणिहरुको रक्षा गर्ने वेदको यो आदेश पनि उन्लंघन भयो मानिस आफ्नै जिब्राको दास भयो रसलोलुप भयो र विविध काल्पनिक देवी-देवताहरु सिर्जना गरेर तिनको नाममा ति निर्दोष तथा मूक पशु-पंक्षीहरुको हत्या अध्यावधि कायमै छ।

परिणाम: मनुष्यमा सात्विक वृत्तिको लोप र पशु-वृत्ति हावी भयो, दया-माया-करुणा हरायो, मान्छे हिंस्रक भयो, स्वार्थि भयो, आसुरी प्रवृत्ति बढ्यो, पाप र कुकर्म तिर प्रवृत्त हुन थाल्यो, जसले गर्दा मानवता तथा राष्ट्रको उन्नति पतनको दिशामा अग्रसर हुँदैछ।

अब आउनुहोस्, पुनः वेदको मार्गमा लागेर वेदको आदेशानुसार नै एक सशक्त राष्ट्र र चरित्रवान विश्वको निर्माण गरौँ..! “कृण्वन्तो विश्वमार्यम्”..! अस्तु..

(विविध लेख बाट संकलित..)

नमस्ते..!

-प्रेम आर्य

दोहा, कतार बाट

ओ३म्..

आज विश्वको हरेक कुना-कुना बाट वैज्ञानिकहरु र चिकित्सकहरुले यहि चेतावनी दिइरहेका छन् कि मांसाहारले क्यान्सर, उच्चरक्तचाप र हृदयाघात जस्तो भयङ्कर समस्या निम्त्याउँछ र आयु क्षीण गर्दछ भने शाकाहारले अधिक मात्रामा पौष्टिकता, स्वस्थ शरीर, सुखमय तथा आनन्दमय जीवन एवं रोगहरु संग लड्ने क्षमतामा वृद्धि गर्दछ। तर पनि मानवले आफ्नो रसलोलुप तथा उदर-पूर्तिको चाहनाले यदि अन्ध-नक्कल या तथाकथित आधुनिकताको होडमा अप्राकृतिक आहार गरेर आफ्नै सर्वनाश गर्न चाहन्छ भने यो उसको दुर्भाग्य नै भन्न सकिन्छ।

जीव या पशुको शरीर संरचनामा ध्यान दिनेहो भने हामि देख्दछौं कि सर्वाधिक शक्तिशाली, परिश्रमी, वा अधिक सहनशीलता भएका पशु जो लगातार कयौं दिन सम्म काम गर्न सक्छन्, जस्तै हात्ती, घोडा, गोरु, ऊँट, भेडा आदि सब शाकाहारी हुन्छन्। ब्रिटेनमा त्याहांका शोधकर्ताले एक परीक्षण गरेर हेर्दा पाए कि स्वाभाविक मांसाहारी शिकारी कुकुरलाई पनि केहि समय जब शाकाहारभोजन दिएर राखियो तब उनको सहन सक्ने शक्ति एवं क्षमतामा वृद्धि भयो।

अफ्रीकन रिसर्च फाउंडेशनका डा.अन्ना स्पोरीका अनुसार मसाई जनजातिका मानिसहरु जो मांसाहार गर्दछन्, उनीहरुले केहि दिन मात्र दही खाने गर्दा उनको कोलेस्ट्रोल स्तर कम हुन्छ।

शाकाहारी भोजनको गुण थाहा पाएर अब पाश्चात्य देशमा पनि शाकाहार आन्दोलन तेज हुँदैछ। अमेरिकामा ‘सलाद बार’ अत्यधिक लोकप्रिय हुँदैछन्, जहाँ बाट ग्राहकले सलाद भरिएको थाल या डिब्बा घर लैजान सक्छन्।

दिल्लीको एक स्थानीय पत्रिका ‘सन्ध्या टाइम्स’का अनुसार भोजनमा अनुसन्धान गरिरहेका अमेरिकाका वेज्ञानिकहरुले वर्षौंको खोज पछी फल, तरकारी, दुध, र खाद्यान्नमा पाइने पोषक तत्व पत्ता लगाएर भोजन बाट नै क्यान्सर, हृदयरोग आदि असाध्य रोगहरुको चिकित्सा गर्न सकिने दिशामा काम गर्दै छन्। यहि कुरो हाम्रो सनातन वैदिक साहित्यमा भरिएका छन्। तर हामीले त्यो आफ्नो दैवी संस्कृति छोडेर बिदेशी आसुरी संस्कृतिको अन्ध-नक्कल गरेर जीवन नष्ट गर्दै छौं। कयौं चिकित्सकहरुले सल्लाह दिएका छन् कि अंगूर, मेवा, आँप, खरबूजा, टमाटर, हरिया पात भएका तरकारी खानाले भोजन नलीको क्यान्सर हुने संभावना कम हुन्छ। क्यान्सर को एक प्रमुख कारण मांसाहार हो। दुध खानाले आँतको क्यान्सर बाट बच्न सकिन्छ। जुन महिलाहरु शाकाहारी र रेशादार भोजन गर्ने गर्दछन, तिनलाई स्तन-क्यान्सर हुँदैन। हावर्डको एक अध्ययनमा पशुको मासु र गर्भाशयको क्यान्सरमा सम्बन्ध स्थापित गरिएको छ।

जर्मनीको ‘इंस्टीच्यूट अफ सोशल मेडिसन एंड एपीडीमिओलोजी’ द्वारा सन् १९८५मा प्रारम्भ गरिएको सर्वेक्षणमा अहिले सम्मको प्रतिवेदन अनुसार शाकाहारिहरुको  रक्तमा यूरिक अम्लको मात्रा कम हुन्छ, उनका मृगौलाले राम्रो संग काम गर्दछन्, रक्तचाप सामान्य, आदर्श कोलेस्ट्रोल सीमामा नै रहन्छ। यस्ता व्यक्तिहरुको प्रतिशत मांसाहारिको अपेक्षा निक्कै अधिक रहन्छ। शाकाहारले उनलाई स्वस्थ र नीरोगी बनाउँछ।

भारतको मध्येप्रदेश स्थित ग्वालियरका दुईजना शोधकर्ता डा. जसराज सिंह र सी.के. डेवासले ग्वालियर जेलमा बन्द ४०० जना कैदीहरुमा एक शोध गरेर निष्कर्ष निकाले कि २५०जना मांसाहारिहरु मध्ये ८५% रिसाहा स्वभावका एवं झगडालु निस्के, शेष १५० जना शाकाहारीहरु मध्ये ९०% शान्त एवं खुशी स्वभावका थिए। केवल अम्रिकामा मात्र प्रति वर्ष ४०,००० भन्दा अधिक समस्या यस्ता आउँछन् जुन रोग ग्रस्त अण्डा एवं मासु खानाले हुने गर्दछन्।

सामान्य रुपमा एउटा कुरा जान्ने कोशिश गरौँ कि जब पशुले वधशालामा कसाई द्वारा आफ्नो मृत्यु नजिक आएको देख्दछ, ऊ डर र आतंकले थर-थर काप्न थाल्दछ। जब उसले मृत्युलाई नजिक बाट महशुस गर्दछ, एक-दुई दिन अघि देखि नै खान-पीन छोड्दछ। डर र आतंकले उसको केहि मल पनि बाहिर निस्कन्छ। त्यो मल रगतमा मिसिन्छ र बिष युक्त तथा हानिकारक बन्दछ। मृत्यु भन्दा पहिले त्यो बिचरा नि:सहाय पशु आत्म रक्षाको लागि केहि पुरुषार्थ गर्ने प्रयास स्वरूप छटपटाउँछ। पुरुषार्थ बेकार गएको महशुस भएर उसको डर र आवेश झनै बढ्छ। रिसले आँखा राता-राता हुन थाल्दछन्, मुखमा फिन आउँछ, श्वास प्रश्वास बढ्न थाल्दछ, मुटुको धड्कन बढ्न थाल्छ, यस्तो अवस्थामा उस भित्र एकप्रकारको पदार्थ-एड्रनलिन उत्पन्न हुन्छ, जसले उसको रक्तचाप बढाउँछ र मासुलाई विषाक्त बनाउँछ। जब मनुष्यले त्यो मासु खान्छ, तब उसमा पनि त्यहि पदार्थ-एड्रनलिन प्रवेश गरेर उसलाई प्राण-घातक रोग तिर धकेल्दिन्छ। एड्रनलीनका साथ क्लोरिनेटेड हाइड्रो कार्बन लिँदा यसले हृदयाघातको गंभीरतम खतरा उत्पन्न गर्दछ।

जर्मनीको एक प्राध्यापक एग्नरबर्गको मान्यता छ कि अण्डाले ५१.८३% कफ पैदा गर्दछ। त्यसले शरीरको पोषक तत्वहरुलाई असंतुलित गर्दछ। अम्रिकी डा. ई.बी.एमारी तथा बेलायती डा. इन्हाले आफ्नो विश्व विख्यात पुस्तकमा अण्डा मनुष्यको लागि बिष समान हो भनेर स्पस्ट मानेका छन्।

बेपायाती डा. आर. जे. विलियमको निष्कर्ष छ कि सम्भव हुन सक्छ अण्डा खानेहरुले शुरु-शुरूमा अधिक हट्टा-कट्टा र फुर्तीलो पनि अनुभव गर्लान तर पछी तिनलाई हृदय रोग, रातो तथा फुस्रो चिलाउने दाद, पक्षाघात जस्ता भयानक रोगको शिकार हुनु पर्नेछ।

मांसाहारले जुन असाध्य रोगहरुलाई जन्म दिन्छ त्यसमा अन्य ताजा खोजहरुको परिणाम निम्न छन्—

• हृदयरोग:- रक्तवाहिनिहरुको भित्रि भित्तामा कोलेस्ट्रोलको तह जम्नु हृदयरोग तथा उच्च रक्त चापको मुख्य कारण हो। कोलेस्ट्रोलको सर्वाधिक प्रमुख स्रोत अण्डा, मासु र बजारको निर्मलीकृत या प्रशोधित (refind) तेल हो।
• मिर्गी/छारेरोग (एपीलेप्सी):- यो रोग संक्रमित मासु या रसायन प्रयोग गरिएको तरकारी खानाले पनि हुन्छ।
• अल्सर, एपेन्डीसाइटिस, पायल्स/भगंदर/फिस्टुला(मलद्वारमा खटिरा हुनु)आँत र मलद्वारको क्यान्सर:- यी रोग पनि शाकाहारिहरुको अपेक्षा मांसाहारीहरुमा अधिक हुने गर्दछ।
• मृगौलाको रोग:- जनावर बाट पाइने प्रोटीन र क्याल्सियम अत्यन्त जटिल प्रकारको हुन्छ र स्वादको कारण आवस्यकता भन्दा अधिक पनि खाने गर्दछन्। यसलाई पचाउने क्षमता मानव शरीरमा हुँदैन, जसले गर्दा विविध रोगको कारण बन्ने गर्दछ त्यस्तै भोजन गर्नाले मृगौला पनि खराब हुन्छन्। शाकाहारी भोजनमा पाइने सबै तत्वहरु सुपाच्य हुन्छन् अत: त्यसबाट मनुष्य शरीरलाई कुनै प्रकारको हानि गर्दैन।
• संधिवात, गठिया लगायत अन्य वात रोग:— जनावरको मासुमा सबभन्दा बढी यूरिक एसिड हुन्छ, जसले मानव रगतमा यूरिक एसिडको मात्रा अत्यधिक बढाउँछ र जोर्निहरुमा जम्मा हुन्छ यसको कारणले गर्दा शरीरमा यी रोग उत्पन्न हुन्छन्। मांसाहार, चिया, कफी छोडे पछी यस्ता रोगले पिडितहरुलाई राहत हुन्छ।
• रक्त धमनिहरु साँगुरो हुनु:- मांसाहारी भोजनमा पोलीसेच्युरेटेड फ्याट, कोलेस्ट्रोल तथा क्यालोरीको अधिकता भएको हुनाले शरीर भित्र थुप्रिदै जान्छ जसको कारणले रक्त धमनिहरु साँगुरा हुन्छन् र हृदय कम्जोर हुन्छ। तर शाकाहारी भोजनमा यी पदार्थ निक्कै कम मात्रामा हुन्छन्। साग-सब्जीहरु र फल इत्यादिमा पोलीसेच्युरेटेड फ्याट र कोलेस्ट्रोल शून्य हुन्छ भने क्यालोरी एकदम कम। अत: शाकाहारी भोजनले यस रोग बाट बच्न सहयोग गर्दछ।
• क्यान्सर:- यो ज्यानमारा रोग मांसाहारीको अपेक्षा शाकाहारीहरुमा निक्कै कम पाया पाइन्छ।
• आँत कुहिनु:- अण्डा, मासु आदि छिट्टै सड्ने पदार्थ हुन्, यसलाई छिट्टै पचाउने हाम्रो पाचन क्षमता छैन र मांसाहारीको भन्दा शाकाहारीको पाचन प्रणाली बिशेष लामो पनि हुन्छ, त्यसैले ति पदार्थहरु पाचन हुनु पूर्व नै हाम्रो आन्द्रामा सड्न थाल्दछन् जसको कारणले आमाशय कमजोर हुन्छ र पछी आँत पनि सड्न थाल्दछ। सुरुमा पेट ढुस्स फुलेको जस्तो महशुस हुनु र ग्यासको समस्या देखिन्छ। पछी मंदाग्नि, पैताला पोल्ने अथवा चस्किने, अमिलो डकार आउने, बिहान उठ्न जाँगर नलाग्ने, टाउको दुख्ने, रिंगटा लाग्ने, शरीर भारि भएको महशुस हुने र कब्जियत आदिको समस्या उत्पन्न हुन्छ।
• त्वक रोग(छाला फुस्रो तथा सुख्खा हुनु) [पिला/डन्डीफोर आदि:- छालाको रक्षाको लागि विटामिन ए, बि र सी को सर्वाधिक महत्व हुन्छ जो गाजर, टमाटर लगायत हरीया साग-सब्जिहरु र फल आदिमा नै बढी मात्रामा पाइन्छ। त्यसैले शाकाहारी भोजनले यस्ता रोगबाट रक्षा गर्दछ भने मांसाहारी भोजनले यी समस्या झनै बल्झाउँछ।
• अन्य रोग: जस्तै – मधुमेह, अध्कपाली, संक्रमण बाट हुने रोग, स्त्रिहरुको मासिक धर्म सम्बन्धी रोग आदि पनि मांसाहारिहरुमा अधिक पाइन्छन्।

सारांश यहि हो कि जहाँ शाकाहारी भोजनले प्राय: प्रत्येक रोगलाई रोक्न र रोगसंग लड्ने क्षमतालाई वृद्धि गर्दछ भने मांसाहारी भोजनले प्रत्येक रोगलाई मल-जल गरेर बढाउँछ। शाकाहारले आयु बढ्छ भने मांसाहारले आयु क्षीण हुन्छ। शाकाहारी जीवन निरोगी-शुखमय-आनन्दमय हुन्छ भने मांसाहारी जीवन रोगि-दुःखमय-शोकमय हुन्छ। अस्तु..

आज विश्व शाकाहार दिवशको अवसरमा यहि शुभकामना छ कि सबैले शाकाहार जीवन पद्धति अंगालौं ..!

नमस्ते..!

(विविध सामाजिक सञ्जाल बाट संकलित)

-प्रेम आर्य

दोहा, कतार बाट

ओ३म्..

विश्व शाकाहार दिवश..

‘उत्तर अम्रिकी शाकाहारी समाज’ले सन् १९७७ देखि अम्रिकामा ‘विश्व शाकाहार दिवस’ मनाउन सुरु गरेको थियो। त्यस समाजले मुख्य रुपमा शाकाहारी जीवनका सकारात्मक तथ्यहरुलाई संसारका सामु ल्याउने गर्दछ। यसको लागि त्यस समाजले शाकाहार संग सम्बन्धित कयौं अध्ययन पनि गराएको छ। चाख लाग्दो कुरो यो छ कि त्यस समाजले यो अभियान शुरू गरेपछि अम्रिकामा मात्र लगभग १० लाख भन्दा धेरै मानिसले मांसाहारलाई पूर्ण रुपमा त्याग गरेका थिए। अहिले त्यहाँ लगभग ५% युरोपमा १५% र भारतमा ३१%मानिस शाकाहारी छन्। विभिन्न आहार विशेषज्ञहरुको भनाइ छ कि शाकाहारी भोजनमा रेशा अत्यधिक मात्रामा पाइन्छ र यसमा विटामिन तथा लवणको मात्रा पनि अपेक्षाकृत अधिक हुन्छ। हाम्रो सनातन वैदिक संस्कृतिमा परापूर्व काल देखि हाम्रा ऋषि-मुनिहरुले शाकाहारको महिमामा नै जोड दिएका छन्, तर अहिले आधुनिक वैज्ञानिकहरुले र विविध शोधकर्ताहरुले गरेको अध्ययन अनुसार शाकाहारलाई नै प्रमुख प्राथमिकता दिइएको छ र हाल शाकाहारको प्रभाव पूरा विश्व भरि नै पर्न थालेको छ। शरीरमा शाकाहारको सकारात्मक परिणाम तथा मांसाहारको दुष्प्रभावहरुलाई देखेर अहिले संसारभरि मानिसहरुले शाकाहारी जीवन पद्धती सुरु गर्न थालेका छन्। संसारभरिका शाकाहारी मानिसलाई एक मन्चमा ल्याएर आपसी सद्भाव तथा सहयोग स्थापना गर्ने र जनावरहरुको सिङ, खुर तथा मुख पाक्ने भयङ्कर संक्रमित जीवाणुयुक्त रोग बाट मानिसलाई बचाउने उद्देश्यले उत्तरी अम्रिकाका केहि मानिसहरुले ७०को दशकमा ‘उत्तर अम्रिकी शाकाहारी समाज’को गठन गरेका हुन्।

दुग्ध उत्पाद, फल, तरकारी, अनाज, बदाम आदि, बीज सहितक वनस्पति-आधारित भोजनलाई शाकाहार भनिन्छ। कुनै पनि शाकाहारीले मांसजन्य पदार्थलाई घृणा गर्दछ, यसमा प्राणिहरुलाई कष्ट दिएर या निर्दयता पूर्वक हत्या गरेर प्राप्त गरिने समस्त जलचर-थलचर तथा नभचर प्राणीहरुको मासु तथा तिनका अण्डा (डिम्ब या गर्भाशय) पनि शामेल छन् र पाश्चात्य पनीर, र जिलेटिन आदि पनि मांसहारको श्रेणीमा पर्दछन्।

नैतिक, स्वास्थ्य, पर्यावरण, धार्मिक, राजनीतिक, सांस्कृतिक, सौन्दर्य, आर्थिक, या अन्य कुनै पनि कारणले शाकाहारी जीवनशैली अपनाउन सकिन्छ। पश्चिमाहरुले आँफूलाई मन पर्ने किसिमले शाकाहारलाई पनि विविध श्रेणीमा विभाजन गरेका छन् जस्तै-:

• वेगन (vegan): यसमा केवल बनस्पति आधारित भोजन मात्र सम्मिलित छन्। सम्पूर्ण दुग्ध उत्पादन लगायत मह पनि त्याज्य छ। यहाँ सम्म कि यिनीहरुले पशु-पंक्षी बाट उत्पादित कुनै पनि वस्तु प्रयोग गर्दैनन्। जस्तै छालाको थैली, झोला, पेटी, जुत्ता, चप्पल, टोपी, पन्जा, आदि। यिनीहरुको मान्यतामा पशु-पंक्षी हरुबाट कुनै पनि प्रकारको सेवा लिन पाइन्न र पिंजरा तथा खोरमा थुन्न पनि पाइन्न।
• ल्याक्टो (Lacto):- यसमा बनस्पति आधारित भोजन लगायत दुग्ध उत्पादन र मह पनि सामेल छ, केवल माछा-मासु तथा अण्डा त्याज्य छ।
• ल्याक्टो-ओवो (Lacto-ovo):- यसमा बनस्पति आधारित भोजन लगायत दुग्ध उत्पादन तथा मह र अण्डा पनि सामेल छ, केवल माछा र मासु मात्र त्याज्य छ।
• पेस्काटेरियन्स् (Pescatarians): – यसमा बनस्पति आधारित भोजन लगायत दुग्ध उत्पादन, मह, अण्डा र समुद्री जीव पनि सामेल छ, केवल मासु मात्र त्याज्य छ।
• फ्लेक्सीटेरिएन्स (Flexitarians):- यो नयाँ प्रकारको शाकाहार हो, कहिले पुरै मांसाहार त्याग्छन् र कहिले कुनै बिशेष अवसरमा मांसाहार खाने गर्दछन्। तर आँफूलाई शाकाहारी नै मान्दछन्।

जसले जसरि पनि आँफूलाई शाकाहारी माने पनि शाकाहारी समाजको भनाइ छ कि जुन भोजनमा प्राणीहरुलाई कष्ट दिएर या हत्या गरेर प्राप्त गरिएको माछा, मासु, अण्डा आदि उत्पादन शामेल छन् त्यो शाकाहारी हैन। हाम्रो सनातन वैदिक संस्कृतिको मान्यता पनि यहि हो। अस्तु..

नमस्ते..!

प्रेम आर्य

(दोहा, कतार बाट)

पुनर्जन्म वेद द्वारा प्रमाणित:

 

वैदिक संस्कृतिमा पुनर्जन्मलाई मान्यता दिइएको छ।

यजुर्वेद: ४/१५ जीवात्माको पुनर्जन्म विषयमा भन्छ –

पुनर्मनः पुनरायुर्मऽआगन् पुनः प्राणः पुनरात्मामऽआगन् पुनश्चक्षुः पुनः श्रोत्रं मेऽआगन्। वैश्वानरोऽअदब्धस्तनूपाऽअग्निर्नः पातु दुरिता- दवद्यात्।’’

भावार्थ: ‘‘हे ईश्वर, जब-जब हामि जन्म लिन्छौं, तब-तब हामीलाई शुद्ध मन, पूर्ण आयु, आरोग्यता, प्राण, कुशलतायुक्त आत्मा, उत्तम चक्षु र भोग प्राप्त होस्। विश्वमा विराजमान ईश्वर प्रत्येक जन्ममा हाम्रो शरीरको पालन गरोस्, त्यो अग्नि स्वरूप पाप द्वारा निन्दित कर्महरुबाट हामीलाई बचावस्।

 

गीता:२/२२ मा पनि त्यस्तै आशय छ-

वसांसि जीर्णानि यथा विहाय, नवानि ग्रहति नरोऽपराणि।

तथा शरीराणि विहाय जीर्णान्यन्यानि संयाति नवानि देही।।

भावार्थ: जसरि मनुष्यले पुराना वस्त्रहरु त्यागेर नयाँ वस्त्र धारण गर्दछ, त्यसैगरी नै जीवात्मा पनि पुरानो शरीरलाई छोडेर नयाँ शरीर धारण गर्दछ।

 

अब प्रश्न उठ्न सक्छ कि पुनर्जन्मको आधार के हो ? कुनै जीवात्मा धनाढ्य परिवारमा आउँछ कुनै अत्यन्तै गरीबीमा, कुनै अत्यन्त पुरुषार्थ गर्दा पनि समुचित सम्पदा प्राप्त गर्न सक्दैन र कसैले साधारण परिश्रमबाट पनि भारी सम्पन्नता ग्रहण गर्न सक्षम हुन्छन् । कुनै आपांग, कुनै कुरूप, कुनै मेधा, बुद्धि सम्पन्न त कुनै विक्षिप्त मानसिकता लिएर पैदा हुन्छन्। यसको विस्तृत विवेचन महर्षि दयानन्दले आफ्नो ‘सत्यार्थ प्रकाश’ को नवौं समुल्लासमा गरेका छन्। यसको मुख्य कारण मनुष्यले जीवनमा गरेको कर्म, ज्ञान प्राप्ति आदि हो। महर्षिले स्पष्ट शब्दमा लेखेका छन् -‘‘सुख-दुःखमा कमि र बढ्ता देखेर पुनर्जन्मको अनुमान किन लगाउँदैनौं? यदि पुनर्जन्मको व्यवस्था नमान्ने हो भने ईश्वर पक्षपाती हुनुको दोष लाग्छ। पाप बिना दरिद्रता, दुःख र पुण्य बिना पुण्यको राज्य, धनाढ्य र बुद्धि किन पाइयोस्। जन्म देखि लिएर राज-धन, बुद्धि, विद्या, दरिद्रता, मूर्खता, निर्बुद्धि आदि देखेर पूर्वजन्मको ज्ञान किन हुन्न?’’

अब यस सिद्धान्तलाई सम्झनको लागि एक आख्यायिका प्रस्तुत छ-

एक पटक राजा जयद्रथ आफ्नो मंत्री बालादत्का साथ एक उद्यानमा घुम्दै थिए। पंक्षीहरुको चिरविर ध्वनी सुनेर  उनको मनमा प्रश्न उठ्यो – यी पंक्षी किन भए? म राजा किन भएँ? यो मन्त्री, यी साधारण जन किन छन्? यसको उत्तर उनले आफ्नो मंत्री संग जान्न खोजे। मन्त्रीले भने-‘‘मैले जान्न त जान्दैन तर यो अवश्य सत्य हो कि प्रत्येक जीवात्मा कर्मफल व्यवस्था संग जोडिएका छन्। यहाँ संयोग भन्ने कुरो केहि छैन। सबै विधिको न्याय व्यवस्था र उद्देश्यपूर्वक हुने गर्छ। तर पनि हजुरका यी प्रश्नहरुको उत्तर कुनै त्रिकालदर्शी योगीले नै दिन सक्छ”।

राज्यमा एक ‘सरपाह’ नामक योगी जंगलमा कुटि बनाएर रहने गर्दथ्यो। राजाको उत्कंठा यति तीव्र थीयो कि उसंग  भेट्न तत्काल निस्के। उस् योगीले भन्यो कि तिमीलाई आफ्ना प्रश्नका उत्तर यहाँबाट बीस-बीस कोसको दूरीमा बस्ने गरेका तीन व्यक्तिहरुबाट पाइनेछ। जब राजाले पहिलो व्यक्तिलाई भेटे, त्याहाँ देखे कि उस्ले ढुंगा-बालुवा खाँदै थियो र उसको मुखबाट रगत निस्कदै थियो, त्यस संग कुरा गरे पछी उनि अर्को व्यक्तिलाइ भेट्न पुगे जसले माटो खाएर आफ्नो क्षुधा तृप्त गर्दै थियो। त्यस संग पनि कुरो गरेर उनि मन्त्रिका साथ् तेस्रो व्यक्तिलाई भेट्न पुगे त्याहाँ उनले देखे ऊ भोकले ब्याकुल थियो तर केहि पनि खानमा समर्थ थिएन। राजालाई देखेर उसले एउटा कथा सुनायो-

‘‘राजन, पूर्व जन्ममा हामि पाँचजना मित्र व्यापार गर्नको लागि निस्केका थियौं। सबै संग दुई-दुई वटा रोटी थिए। एउटा पोखरीको किनारमा बसेर रोटि खाने योजना बनायौं र चटनी पिस्न लाग्यौं। एक मित्रले चटनीको प्रतीक्षा नगरेर आफ्नो रोटी खायो। त्यसै बेला एक साधु आए, जो भोका थिए। उनले रोटी मागे, हामि मध्ये एकले भन्यो कि ‘‘रोटी तिमिलाई दिएर के मैले ढुंगा-बालुवा खाने”। त्यो व्यक्ति त्यहि थियो जसले बालुवा-ढुंगा खाँदै थियो। हामि मध्ये अर्काले भन्यो -‘‘रोटी तिमिलाई दिएर के मैले माटो खाउँला र।’’ त्यो दोस्रो व्यक्ति त्यहि थियो जसलाई तिमीले माटो खाँदै गरेको देख्यौ। तेस्रो साथीले भन्यो -‘‘रोटी तिमिलाई दिएर म के भोकै बस्ने, यो भन्दा त बरु तिमि नै भोको बस।’’ चौथोले भन्यो –“महाराज मैले आफ्नै रोटि तिमीलाई दिन्थें तर मैले खाइ सकें”। पाँचौ मित्रले आफ्नो रोटि साधुलाई दियो। उनले हामि सबलाई हेरिरहे र भने -‘‘जसको जस्तो भावना छ, उसलाई अर्को जन्म त्यस्तै मिलोस्। त्यसपछी तिमीले हात जोडेर हाम्रो उद्धारको लागि प्रार्थना गर्यौ र ति तिम्रा साथ् जो मंत्री छन् उनले पनि हाम्रा लागि प्रायश्चित गर्ने प्रार्थना गरे। साधुले भने –“अब कुरो मुखबाट निस्की सक्यो, त्यसैले फल त अवश्य भोग्नु पर्छ, तर अर्को जन्ममा तिमीहरुलाई यो सब स्मरण रहनेछ जसबाट शुद्ध हृदय तथा सात्विक वृत्तिको बन्न सकियोस्। यिनीहरु संग भेट भयो भने तिमिहरुको मुक्ति हुनेछ। पुनः ति मित्रहरुलाई लिएर राजा उस् महायोगीलाई भेट्न गए। ति योगीले भने – राजन्, सबले आ-आफ्नो कर्म फल स्वयं नै भोग्नु पर्छ। यिनको वृत्ति त पवित्र थीयो तर कर्म गरेनन् त्यसैले यिनी मंत्री बने। यी तिनको वृत्ति अपवित्र थीयो त्यसैले आ-आफ्नो कर्मफल भोगे।राजाले सोधे –महाराज, तपाई यहाँ किन हाम्रो प्रतीक्षामा बस्नु भयो त? तब महायोगीले भने कि म पनि उस् विधाताको विधान कै अनुसार कर्मफल भोग गर्दै छु। आवेशमा आएर मैले साधु भएर पनि श्राप दिएँ। यसैबाट मुक्ति पाउनको लागि तिमीहरु सबैको प्रतीक्षा गरिरहेको छु।

यस आख्यायिकाको अभिप्राय यही हो कि मानवलाई यो कुरो ज्ञात होस् कि मनुष्य जन्म कर्म अनुसार पूर्व जन्मको कर्म फल भोग्न र पुनर्जन्म सुधार्नको लागि हुन्छ।

यसबाट यी चार तथ्य प्रस्ट हुन्छ-

• जीवात्माको पुनर्जन्म हुन्छ।
• उस् द्वारा गरिएको शुभासुभ कर्मको आधारमा नै जन्म हुन्छ।
• जीवात्माको सूक्ष्म शरीरका साथ उसको धर्म, कर्म तथा ज्ञान साथ-साथ् रहन्छन्।
• शरीर छोड्ने बेला मनमा जो अधूरो कामना रहन्छ त्यसैको पूर्तिको लागि अर्को जन्म हुन्छ।

प्रथम सिद्धान्त –जीवात्माको पुनर्जन्म हुन्छ। यस तथ्यलाई सिद्ध गर्नको लागि हामीलाई समाजमा अनेकौं प्रमाण पाइन्छन्। केहि सात्विक प्रवृत्तिका जीवात्माहरुलाई आफ्नो पूर्व जन्म बाल्यावस्था सम्म मात्र स्मरण रहन सक्छ। यस्ता अनेकौं घटनाहरु प्रकाशनमा आएका छन् र त्यसको अनुसंधान गर्दा सत्य नै पाइएको छ। एउटा यस्तै घटनाको यहाँ उल्लेख गर्न सान्दर्भिक होला। सन् २०११को जुन २१ मा भारतको एक टेलिविजन प्रसारण केन्द्रले एउटा सत्य घटना आफ्नो समाचार प्रसारणमा देखाएको थियो। त्यस अनुसार ‘‘सात वर्ष पूर्व राजस्थानको कुनै एक गाँउ हनुमानगढीमा एउटा बालकको जन्म भएको थियो, बोल्ने भएपछी उसले पन्जाबीमा कुरा गर्दथ्यो। त्यसले भन्ने गर्दथ्यो कि – “सात वर्ष पहिले मेरो हत्या भएको थियो। म पन्जाबको अबोहर जिल्लाको एक वर्कशपमा काम गर्दथें। मलाई नशालु पदार्थ खुवाएर रेलको पटरीमा फालिएको थियो। मलाई निक्कै यातना पनि दिइएको थियो। मेरो दिमागमा भयङ्कर डर थियो। अब मैले उस संग बदला लिनु छ।त्यस बालकले हत्याराको नाम र ठेगाना पनि भन्यो । त्यसैको आधारमा जब घटनाको अनिसन्धान गरियो र सबै घटना एकदम सत्य पाइयो। त्यस बालकले आफ्नो नाम पनि सुभाष भएको भन्यो। अबोहरको प्रहरी चौकीमा यस घटनाको जाहेरी पनि दर्ता थियो। तर हत्यारा पत्ता लागेको थिएन त्यसैले सजाय हुन सकेको थिएन। हत्याराको पुष्टि त त्यस बालकले उसको नाम भन्ना साथ् नै भैसकेको थियो तर घटना संग सम्बन्धित पर्याप्त प्रमाण नभेटिएको कारणले अदालतले बालकको साक्षी मानेन। यस्ता अनेकौं घटना हिन्दु समाजमा मात्र हैन, विदेश तिर अन्य सम्प्रदायमा पनि पाइएका छन्।

यस घटना संग जोडिएको तथ्य यो पनि विचारणीय छ कि जीवले एक शरीर छोड्ना साथ् तुरन्त अर्को शरीर धारण गर्दछ या केहि काल पश्चात्? यसको उत्तरमा अनेकौं घटनाहरुको विवेचन बाट यही निष्कर्ष निस्कन्छ कि जीवात्मा तुरन्त गर्भमा जाँदैन। यो समय पनि उसको कर्मको आधारमा नै निर्धारित हुन्छ। तर पनि उपनिषदमा भनिएको छ कि जीव जब अर्को शरीर प्राप्त गर्न या स्थितिमा हुन्छ तब मात्र पहिलो शरीर छोड्छ। यसको सत्यता पुष्टि गर्न एउटा सूंडी नामक बित्ते किराको उदाहरण दिएर सम्झाइएको छ। तर अनेकौं वेद मंत्र बाट पनि यही निष्कर्ष निस्कन्छ कि जीव केहि समय आफ्ना उतम कर्मको सुख भोग्न को लागि ईश्वरको व्यवस्थामा रहन्छ । अनि मात्र ईश्वरको व्यवस्थानुसार पुनः गर्भमा आउँछ ।

यजुर्वेदको ३९ औं अध्यायको छैठौं मन्त्रको भाव पनि यस्तै छ  –

‘‘सविता प्रथमोऽहन्नाग्नि, द्वितीये वायु स्तृतीय, आदित्यश्चतुर्थे, चन्द्रमाः पंचमऽऋतुः षष्ठे मरुतः सप्तम बृहस्पतिरष्टमे मित्रो नवमे वरुणो दशमऽइन्द्रऽ एकादशे विश्वेदेवा द्वादशे।’’

अर्थात्, जीवले शरीर छोडे पछी पहिलो दिन सूर्य, दोस्रो दिन अग्नि, तेस्रो दिन वायु,चौथो दिन आदित्य, पाँचौ दिन चन्द्रमा, छैठौं दिन ऋतु (हेमन्त, वसन्त आदि), सातौँ दिन मरुत अर्थात् मनुष्य आदि प्राणी समूह,  आठौँ दिन बृहस्पति अर्थात् विद्वान आत्माहरु मान्यजनको रक्षक सूत्रात्मा वायु, नवौं दिन प्राण उदान, दसौं दिन वरुण अर्थात् विद्युत, एघारौँ इन्द्र अर्थात् दिव्य गुण तथा बाह्रौं दिन विश्व देव-ईश्वरको व्यवस्थामा जान्छ।
यस मन्त्रका अनुसार जीवले शरीर छोडे पश्चात् (सविता) प्रकाश किरणका साथमा रहेर यी लोक-लोकान्तरहरुको भ्रमण गर्दछ तर यी लोक-लोकान्तरहरु के हुन्? कति छन् या के के व्यवस्था छ, यसको विवरण कसैलाई पनि स्पष्ट रूपले जानकारी छैन। फेरी आफ्नो पुण्य कर्मको आधारमा मोक्षको आनन्द ईश्वरको व्यवस्थानुसार व्यतीत गरेर पुनः पृथ्वीमा जन्म लिन्छ।

यस पश्चात् अर्को प्रश्न आउँछ जीवले आफ्नो कर्म अनुसार नै जन्म लिन्छ।

कर्म गर्नु जीवको प्राथमिक आवश्यकता हो। ईश्वरले मनुष्यलाई कर्म गर्नको लागि स्वतंत्र छोडेको छ तर त्यसको फल दिनु ईश्वरको हातमा छ। छान्दोग्य उपनिषदमा भनिएको छ, कर्म तीन प्रकारका हुन्छन् जुन मनुष्यले गर्दछ –

• पहिलो:- निष्काम कर्म।
• दोस्रो:- सकाम कर्म।
• तेस्रो:- साधारण कर्म।

परमात्माले कर्म गर्नको लागि यस सृष्टिको रचना गरेको हो तर उसले स्वयं कर्म गर्दैन। जस्तै फलाम धातु दीइयो, अब त्यसबाट तलवार, भाला, मशीन, सुई आदि बनाउनु मानवको काम हो। हात कर्म गर्ने साधनका रूपमा दिइयो तर त्यसबाट कर्म गर्नु जीवको काम हो।

कर्मका आठ तत्व हुन्छन् –

• काल तत्व : – अर्थात् जब भोक प्यास लाग्यो भने भोजन गरियो, नींद आयो भने सुतियो।
• स्वभाव: – भोक लाग्यो भने भोजन बनाउनु यस्तै प्रकारका कार्य।
• नियति: – जीवन चलाउनको लागि धनोपार्जन गर्नु ।
• योनि: – मानव योनिमा बुद्धि, विवेकले कार्य गर्नु, पशु योनिमा निश्चित प्रकारका कर्म गर्नु।
• इच्छा: – कुनै विशेष प्रकारका कर्म गर्नको लागि प्रेरित हुनु।
• संयोग: – कुनै एक कार्य गर्दा गर्दै कुनै अर्को कार्य पनि गर्दिनु। समय र परिस्थिति अनुसार।
• आत्मा या सार तत्व: – बुद्धि, आत्मबल या संकल्पका आधारमा अगाडी कर्म गर्नु ।
• भूतकालमा गरिएका कर्मको आधारमा अगाडी कर्म गर्नु।

यस प्रकारका कर्म गर्नु जीवनको अभिन्न अंग हुन्। तर यिनलाई गरेको आधारमा नै अर्को जन्म पाइन्छ।
१- निष्काम कर्म:- जुन कर्म ज्ञानले परिपक्व भएर विवेकपूर्ण ढंगले कर्तव्य भावना सम्झेर गरिन्छन्, अधिक परिश्रम भए पनि प्रसन्नतापूर्वक गरिन्छन्। फलको इच्छा त्याग गरेर सुख-दुःख अनुभव रहित कल्याण तथा परोपकारको भावनाले गरिन्छन्। ति निष्काम कर्म हुन्। यस्ता जीवात्माहरुलाई योगी, तपस्वी या महापुरुषहरुको जन्म पाइन्छ।

२- सकाम कर्म:- जुन कर्म कल्याणको लागि त गरिन्छन् तर त्यसमा यश तथा स्वार्थको भावना रहती छ जस्तै जनकल्याणको लागि कुवा, पाटि, अस्पताल आदि बनाउनु। यस्ता जीवात्माहरुलाई अर्को जन्ममा भौतिक सुखले भरपूर जीवन पाइन्छ। धनाढ्य या प्रख्यात परिवारमा जन्म पाइन्छ।
३- साधारण कर्म:- जुन कर्म केहि शुभ तथा केहि अशुभ पनि हुन्छन्। साधारण जीवनमा गरिन्छ। केहि स्वार्थको लागि र केहि परोपकारको लागि। यस्ता जीवात्माहरुलाई कर्मको आधारमा कीट-पतंग, पशु-पक्षी, गरीब या साधारण परिवारमा जन्म पाइन्छ। किनकि ईश्वरको विधान छ कि जति पाप कर्म गरियो, जति पुण्य कर्म गरियो, त्यसै अनुसार नै अनेकौं प्रकारका शरीर प्राप्त हुन्छन् तथा अर्को जन्ममा त्यति नै दुःख र सुख पाइन्छ। कसैको निराकरण त यसै जन्ममा हुन्छ। यसै जन्ममा फल प्राप्त हुन्छ तर कसैको अर्को जन्ममा नै हुन्छ। केहि रोगहरुको कारण पनि पूर्व जन्म नै हुन्छ।
महर्षि दयानन्दले यी कर्महरुको आधारमा पाइने जन्महरुको पूरा बेहोरा सत्यार्थ प्रकाशको नवौं समुल्लासमा दिएका छन्। यजुर्वेदको ३९ औं अध्यायको छैठौं मन्त्रको आशय पनि केहि यस्तो छ –

उग्रश्च भीमश्च, ध्वान्तश्च धुनिश्च, सासध्वाँश्चाभियुग्वा,

न विक्षिपः स्वाहा।। (यजुर्वेद: ३९/६)

अर्थ: हे मनुष्यहरुहो, शरीरबाट निस्केर जीव आ-आफ्नो कर्मानुसार उग्र स्वभाव भएकाहरु-कठोर, धर्मात्माहरु-शान्त तथा सहृदय, भय दिनेहरु-पतित, चंचल वृत्तिभएकाहरु-अज्ञानी तथा विद्वान-ज्ञानी भएर विचरण गर्दछन्।

आफ्नो कर्मको आधारमा जीवात्मा पटक-पटक जन्म-मरणको चक्रमा परिरहन्छ। महर्षि दयानन्द कृत ‘ऋग्वेद भाष्य भूमिका’मा पुनर्जन्म प्रकरणमा अथर्ववेदको ५/१/१/२ द्वारा प्रमाणित हुन्छ –

‘‘आयो धर्माणि प्रथमः ससाद ततो वंपूशि कृणुषे पुरुणि।

धास्युर्योनिं प्रथम आविवेशा यो वाचमनुदितां चिकेत।।’’ (अथर्व: ५/१/१/२)

अर्थ: आयो धर्माणि – जुन मनुष्य पूर्व जन्ममा धर्माचरण गर्दछ, ततो वपूषिं कृणुषे पुरुणि – त्यस धर्माचरणको फलले  अनेकौं उत्तम शरीरहरु धारण गर्दछ र अधर्मात्मा मनुष्यले नीच शरीर प्राप्त गर्दछ। धास्युर्योनि-पूर्वजन्ममा गरिएका पाप, पुण्यको फल भोगे पश्चात् जीवात्मा शरीरलाई छोडेर वायुका साथमा रहन्छ। पुनः जल, औषधि, प्राण आदिमा प्रवेश गरेर वीर्यमा प्रवेश गर्दछ, तदन्तर गर्भमा प्रवेश गरेर जन्म लिन्छ। यो वाचमनुदितां – जुन जीवले अनुदित वाणी, सत्य भाषण आदि, त्यस्तै यथावत जानेर, आचिकेत- बोल्दछ। ससाद-यथावत स्थित रहन्छ। त्यो जीवात्मा मनुष्य योनिमा उत्तम शरीर धारण गरेर अनेकौं सुख भोग्दछ। जसले अधर्माचरण गर्दछ, त्यो अनेकौं नीच शरीर अर्थात् कीट-पतंग, पशु-पक्षी आदि शरीर धारण गरेर दुःख भोग्दछ।

यजुर्वेद कै एक अन्य मन्त्र (१९/४७) का अनुसार –

‘‘द्वे सृती अश्रवणं पितृणामहं देवाताभुत मत्र्यानाम्

ताभ्यामिदं विश्वमेजत्समेति यदन्तरा पितरं मातरम् च।।’’

अर्थ: यस संसारमा हामी दुई प्रकारक जन्म सुन्दछौं। एक मनुष्य शरीर र दोस्रो नीच गतिका कारण कीट पतंग आदि। मनुष्य शरीरका तीन भेद हुन्छन्। एक-पितृदेव अर्थात् ज्ञानी हुनु। दोस्रो-देव पुरुष अर्थात् विद्या द्वारा ज्ञान प्राप्त गर्नु। तेस्रो-(मत्र्य)-साधारण मनुष्य। यिनै भेदका कारण (ताभ्यांमिदं- विश्वमेजत्समेति) सबै जीवात्माहरुले आ-आफ्नो पाप तथा पुण्य, शुभ तथा अशुभ कर्मको फल भोग्ने गर्दछन्।

वैदिक मान्यता अनुसार जीवले आ-आफ्नो कर्म अनुसारको शरीर प्राप्त गर्दछन। यसको वैदिक प्रमाण यहाँ राखियो। यस प्रसंगलाई भन्नुको अभिप्राय यही हो कि मनुष्यले वर्तमान जीवनमा शुभ तथा परोपकारी कर्महरु गरुन जसबाट अर्को जन्ममा कम से कम मानवको चोला त मिलोस्। ईश्वरको बेआवाज लठ्ठी बाट डराउने गरौँ किनकि बिना भय मनुष्यले आफ्नो कर्म सुधार्दैन। प्रसंवस् मेरो बाल्य कालको एक घटना मलाई अहिले स्मरण भयो जसले आज पनि मलाई भयभीत गराउँछ। एक पटक भमके (भ्युंडहर सुनपुर)को विद्यालयमा कक्षा-४ मा पढ्दा म लगायत मेरा अन्य ३/४ जना साथीहरुले विद्यालय बाट घर फर्कदा धुर्कोटे बाजेको बारीमा पसेर केरा चोरेका थियौं। भोलि पल्ट यो कुरो विद्यालयका गुरुहरुलाई थाहा भएछ, कक्षामा आएर नेत्रमणि गुरुले हामीलाई सम्झाउनु भयो कि चोरी गर्नु पाप हो। यसको सजाय तिमीहरुलाई यमराजले उम्लेको तेलको कराईमा हालेर दिन्छन्। त्यो भय आज सम्म पनि स्मरण आइरहन्छ र कसैको कुनै वस्तु छुने सोंच पनि मनमा आउँदैन।

अब आउँछ तेस्रो प्रसंग- जीवात्माको साथमा वर्तमान जीवनमा आर्जित ज्ञान, धर्म र परोपकार नै जान्छ। धर्मको अर्थ कुनै स्थलहरुमा गएर सङ्ख फुक्नु, घण्टा बजाउनु, धूप-बत्ति जलाउनु, पूजा-अर्चना गर्नु तथा भेटि-फूल-अक्षेता चढाउनु हैन। धर्मको तात्पर्य हुन्छ-परोपकार गर्नु, दीन-दुःखि तथा असाहायलाई आवश्यक सहयोग गर्नु, सुपात्रलाई दान दिनु, ईश्वरलाई हमेशा आफ्नो साथी मान्नु। आफ्ना मान्यजनहरु तथा विद्वानहरुको सम्मान र सेवा गर्नु। सद्आचरण गर्नु अर्थात् गलत तरीकाले धन आर्जित नगर्नु, आफ्ना ऐषणाहरुलाई येन-केन प्रकारेण गलत तरीकाले प्राप्त नगर्नु। जीवको सबभन्दा ठूलो रहस्य हो- पहिले ज्ञान प्राप्त गर्नु अनि त्यस अनुसार आचरण गर्नु, धैर्य तथा क्षमाशील स्वभाव राख्नु। मनुष्यले वर्तमान जीवनमा जति अधिक ज्ञान प्राप्त गर्दछ, चाहे त्यो कुनै पनि क्षेत्रमा होस्; अर्को जन्ममा त्यहि नै साथमा जान्छ। यसको प्रमाण पनि अनेकौं उदाहरण बाट प्रष्ट हुन्छ।

सन् १९७०मा डेविस एस. विस्कोट नामक एक मनोवैज्ञानिकले एक महिलाको निरीक्षण गर्दा पाएको थियो कि ति महिलाले हरेक प्रकारका वाद्य यन्त्रहरुलाइ सजिलो र पूर्ण दक्षता संग बजाउने गर्दथिन। तर उनले कहीं पनि कहिल्यै कुनै प्रकारको प्रशिक्षण लिएकी थिइनन्।

केहि वर्ष पूर्व लगभग सन् २००३ मा गुरुकुल कांगड़ी विश्वविद्यालय, हरिद्वार, भारतमा एक पाँच वर्षीय ‘आकाश’ नाम गरेको बालक आएको थियो। उसलाई पूरा गीता कंठस्थ थीयो। जहाँबाट पनि श्लोक सोध्दा उसले अर्थ सहित भन्ने गर्दथ्यो। यजुर्वेद पनि कंठस्थ थियो। एक अर्को पाँच वर्षीय बालक तुलसी ले गणितको कठिन भन्दा कठिन प्रश्न हल गरेको थियो ९ वर्षको आयुमा मेट्रिक पास पनि गरेको थियो। यस्तै प्रकारका अनेकौं प्रसंग आजभोलि समाचार माध्यममा सुन्न तथा देख्न सकिन्छ। केहि वर्ष पूर्व समाचार पत्रमा चीनको एक पाँच वर्षीय बालकले विमान उडाएको समाचार छापिएको थियो। सन् १९९७ मा दिल्लीको कीर्ति निषाद भन्ने ३ वर्षको बालकले डेढ कि.मी.को यमुना नदी पार गरेको थियो।

 

तर वैज्ञानिकहरुले उनीहरुको त्यो कौशलता पूर्व जन्मको आर्जित ज्ञान हो भन्ने कुरो मान्दैनन्। उनीहरुको भनाइ छ कि मानव मस्तिष्कमा एक प्रकारको ‘प्रोटोजोया’ नामक रसायन हुन्छ जसमा मस्तिष्कको एक विशेष भाग सक्रिय हुन्छ र यस प्रकारक विलक्षणताहरु आउँछन् तर यसमा प्रश्नचिन्ह लाग्छ कि यत्रो शोध तथा अनुसन्धान हुँदा पनि चिकित्सा शास्त्रीहरुले किन चिर-फार गरेर त्यस रसायनलाई सक्रिय गर्दैनन् त? यदि यस्तो हुन्थ्यो भने यसबाट अनेकौं अपांग तथा मन्दबुद्धि बाल-बालिकाहरुलाई एक राहत प्राप्त हुन सक्थ्यो, तर यस्तो गर्न सम्भव नै छैन।

यहीं आएर विज्ञान असफल हुन्छ र वैदिक ज्ञान सुरु हुन्छ र  ईश्वरको अटूट सत्ता तथा पुनर्जन्ममा प्राप्त ज्ञानको विलक्षणतालाई मान्नै पर्ने हुन्छ। वर्तमान जीवनमा जुन जीवात्माले आफ्नो मस्तिष्कको जति अधिक उपयोग गर्दछ, उसको अर्को जन्म त्यति नै विलक्षणयुक्त हुन्छ। यदि साधारण तरिकाले पनि हेर्नेहो भने आज भन्दा ५०-६० वर्ष पूर्वको भन्दा आजभोलिका बाल-बालिकाहरुको बुद्धि तथा प्रतिभा अधिक विकसित छ।

यिनै प्रत्यक्ष प्रमाणहरु बाट वेदको सत्यताको आधारमा भन्न सकिन्छ कि जीवात्मा संग जोडिएको सूक्ष्म शरीरका साथ पुनर्जन्ममा ज्ञान, धर्म र परोपकार आउने गर्दछन्। यसैको आधारमा जीवात्मालाई वर्तमान जीवनमा सुख तथा सम्पन्नता प्राप्त हुन्छ।

अब आउँछ कि जीवात्माले जुन कामनामा आसक्त भएर शरीर छोड्छ, वर्तमान जन्ममा त्यसैलाई पूर्ण गर्दछ। मनुष्यमा तीन प्रकारमा एषणा हुन्छन्-

• एक पुत्रेष्णा अर्थात् सन्तानको इच्छा
• वित्तैष्णा अर्थात् अधिक भन्दा अधिक धनोपार्जन गर्नु र
• लोकेषणा अर्थात् नाम र यशको इच्छा।

वर्तमान जन्ममा मनुष्यका केहि कमीका कारण यी एषणाहरु पूर्ण भएनन् भने एषणा अत्यधिक गहिरो हुन्छ, जस्तै धनको अभावमा आत्मीयजनको मृत्यु हुनु, उत्तम विद्या आर्जन गर्न नसक्नु, सन्तानको आकस्मिक या कुनै पनि परिस्थितिमा मृत्यु हुनु अथवा यश कामनाको पूर्ति नहुनु आदि। तब यिनको पूर्तिको लागि नै पुनर्जन्म हुन्छ।

वृहदारण्यक उपनिषदमा भनिएको छ कि केहि एषणाहरु वर्तमान जन्ममा पूर्ण हुन्छन् । तर केहि परिस्थितिवश पूर्ण हुन पाउँदैनन्। तब ती इच्छाहरु जीवात्मा संग अत्यन्त गहिरो संग जोडिन्छन् र आत्माले जुन रुप लिन्छ, ति पनि उसै संग जोडिएर कामनामय भएर जन्म लिन्छन। भनिएको छ -‘‘काममयं एवायं पुरुषः’’ जीवात्माले शरीर छोड्ने समयमा जस्ता कामना हुन्छन् अर्थात् तीव्र इच्छा हुन्छ, त्यसले वर्तमान जन्ममा त्यस्तै प्रयत्न गर्दछ तथा त्यस्तै कर्म गर्दछ। यसै उपनिषद्मा भनिएको छ कि जब अन्त समय आउने बेला हुन्छ तब जीवात्मा अन्तर्मुखी हुन थाल्दछ। आँखा खुलै भए पनि उसले केहि देख्दैन, कानले सुनेको भए पनि उसले केहि सुन्न सक्दैन। उसमा बेहोशीको जस्तो अवस्था आउन लाग्छ। त्यसै बेला जीवमा अन्तः ज्योति प्रकाशित हुन्छ । जसले हिता नामको नाडीमा समस्त प्राणलाई एकत्रित गर्दछ। तब उसको सारा जीवन केहि क्षण चलचित्र झैं चल्छ। जीवनमा गरिएका हरेक शुभ-अशुभ कर्म र अधुरै रहेका गहन कामनाहरु सबै सूक्ष्म शरीर संग जोडिन्छन्।

 

भनिन्छ, रोमको सबभन्दा अधिक क्रूर राजा जब मर्न लागेको थियो, अत्यन्त पिडाले छटपटाइ रहेको थियो तब उससंग पादरीले भन्यो कि तिमिले आफ्नो यो असैह्य पीडाको लागि शैतानलाई गाली देऊ। त्यति बेला उसले उत्तर दियो – हैन पादरी अब मैले शैतानलाई पनि गाली दिन सक्दैन किनकि अब मलाई आँफूले जीवनमा गरेका समस्त गल्तिहरुको महसुश भैसकेको छ।

आजका मनोविश्लेषणवादिहरुले पनि यस कुरालाई स्वीकार गर्न लागेका छन् कि मनुष्यको अंत समयमा जुन कामना अत्यन्त गहिराईमा लुकेका हुन्छन्, वर्तमान जन्ममा पूर्ण हुँदैनन्, ति कामनाहरु उसले पुनर्जन्ममा पूरा गर्दछ। ति कामनाहरु चाहे कसै संग बदला लिने होस् या धनको अभावमा अधुरा रहेका काम पूरा गर्ने होस् या कुनै विशेष कार्य गरेर यश प्राप्त गर्ने अभिलाषा होस्, त्यसले अर्को जन्ममा पूरा गर्दछ।

मनुष्यलाई भोग तथा कर्मयोनि पाइएको छ। बाँकी सब भोग योनी हुन्। ईश्वरले मनुष्यलाई बुद्धि, भावना, संवेग तथा पुरुषार्थ गर्ने क्षमता दीएको छ। जीवलाई कर्म गर्नको लागि स्वतंत्र छोडेको छ। त्यसैले सबै मत-पन्थ तथा सम्प्रदायमा एकै शिक्षा दिइन्छ कि शुभ गर, परोपकार तथा सेवा गर। आफ्ना वृद्ध मान्यजनहरुको सम्मान गर, धनोपार्जन खुबै गर तर सात्विक ढंगले,  ईमानदारी संग, घोटाला या अनैतिक तरीकाले हैन। किनकि उसले चाहे वर्तमान जीवनमा त्यसको जसरि पनि उपयोग गरोस् तर यदि यस जीवनमा फल प्राप्त भएन भने अर्को जन्ममा त अवश्य प्राप्त हुन्छ। हुनसक्छ अर्को जन्म व्याधि, दुःख या धनाभावको पाइयोस, अपंगताको पाइयोस्। किनकि यो ईश्वरको विधान हो। उसले मनुष्यलाई कर्म गर्नमा स्वतंत्र  छोडेको छ फल पाउनमा हैन।

भनिन्छ, शोध द्वारा पनि प्रमाणित भैसकेको छ कि शरीर बाट प्राण निस्के पछी पनि लगभग एक डेढ घण्टा सम्म मनुष्यको मस्तिष्क क्रियाशील भइरहन्छ, उसले बाहिरि वातावरणको सबै कुरा सुनेको हुन्छ तर प्रतिक्रिया केहि पनि गर्न सक्दैन। त्यसैले भनिन्छ कि मृत शरीरको नजिक गीताको १८ औं अध्याय, उपनिषद या वेद मंत्रको पाठ गर्नु पर्दछ जसबाट केहि शुभ विचार आत्मामा पर्न सकोस् तथा नया जन्म उत्तम संस्कारका साथ प्राप्त होस्।अस्तु..

नमस्ते..!

• [आभार: आर्य समाज समुह]

ओ३म्..

सत्यार्थ प्रकाश: 

सत्यार्थ प्रकाशको रचना आर्य समाजका संस्थापक महर्षि दयानन्द सरस्वतीले गरेका थिए। यद्यपि उनको मातृभाषा गुजराती थियो र संस्कृतको यति ज्ञान थियो कि उनि संस्कृतमा धाराप्रवाह बोल्ने गर्दथे, तर पनि यस ग्रन्थलाई उनले हिन्दीमा रचे। भनिन्छ कि जब महर्षि दयानन्द सन् १८७२ मा कलकत्तामा केशवचन्द्र सेन संग भेट भए पछी उनकै सल्लाह वमोजिम संस्कृत छोडेर हिन्दी बोल्न आरम्भ गरे। त्यस पछी महर्षि दयानान्दका हरेक व्याख्यानहरु हिन्दीमा हुन थाले र शायद यसै कारणले होला महर्षि दयानन्दले सत्यार्थ प्रकाशको भाषा पनि हिन्दी नै राखे।

महर्षि दयानन्द पुरै भारत देशमा घुमी-घुमी शास्त्रार्थ एवं व्याख्यान गरिरहेका थिए। यस्तैमा उनका अनुयायिहरुले अनुरोध गरे कि यदि यी शास्त्रार्थहरु एवं व्याख्यानहरुलाई लिपिबद्ध गर्ने हो भने त यी अमर हुने छन्। सत्यार्थ प्रकाशको रचना उनका अनुयायिहरुको अनुरोध कै कारण सम्भव भएको हो। सत्यार्थ प्रकाश रचना गर्नुको प्रमुख उद्देश्य आर्य समाजको सिद्धान्त एवं विचार र मान्यताको प्रचार-प्रसार गर्नु नै थियो। यसको साथ साथै यसमा ईसाई, इस्लाम एवं अन्य निक्कै पन्थ एवं मतको खण्डन पनि छ। त्यति बेला हिन्दू शास्त्रहरुको गलत अर्थ निकालेर हिन्दू धर्म एवं संस्कृतिलाई बदनाम गर्ने षड्यन्त्र पनि चल्दै थियो। यसैलाई ध्यानमा राखेर महर्षि दयानन्दले यसको नाम ‘सत्यार्थ प्रकाश’  (सत्य+अर्थ+प्रकाश) अर्थात् सही अर्थको प्रकाश पार्ने वाला (ग्रन्थ) राखे।

सत्यार्थ प्रकाशको प्रयोजन:

 

समाज सुधारक महर्षि दयानन्द सरस्वतीको यस रचनाको मुख्य प्रयोजन सत्यलाई सत्य र मिथ्यालाई मिथ्या नै प्रतिपादन गर्नु हो।

यद्यपि हिंदू जीवन व्यक्ति र समाज, दुवैलाई समकक्ष राखेर चल्दछ, तर पनि हिन्दुहरुमा प्राय: देख्ने गरिन्छ कि समष्टिवादीको अपेक्षा व्यक्तिवादी प्रवृत्ति अधिक छ। ध्यानमा लीन उपासकको समीप यदि यसै समाजको कुनै व्यक्ति तड्पी रहेको भए पनि उसलाई ध्यानभंग कै कारण सम्झन्छ। यो कदापि हैन कि ऊ पनि यसै समाजको एक अंग हो। अर्को कुरो १९औं सताब्दीमा अँग्रेजी सभ्यताको निक्कै प्राबल्य थियो। अँग्रेजी प्रचार कै परिणामस्वरूप हिन्दू स्वयं नै आफ्नो संस्कृतिलाई हेय मान्न र पश्चिमको अन्धानुकरण गर्नमा गर्व महशुस गर्न थालेका थिए। भारतीयहरुको भारतीयताबाट भ्रष्ट गर्ने मेकालेको योजना अनुसार हिन्दुलाई पतित गर्नको लागि अँग्रेजी शिक्षा प्रणालीमा जोड दिइएको थियो। विदेशी सरकार तथा अँग्रेजी समाज आफ्ना दलाल पादरिहारु द्वारा ईसाइयतको झण्डा देशको एक कुनाबाट अर्को कुना सम्म फहराउनको लागि करोडौं रुपैया खर्च गर्दै थिए। हिन्दूहरुले आफ्नो धार्मिक एवं राष्ट्रीय गौरव नै गुमाई सकेका थिए। लगभग १००/१५० हिन्दू प्रति दिन मुसलमान बन्दै थिए र ईसाई यसभन्दा पनि अधिक। पादरीहरुले ‘रंगीला कृष्ण’  र ‘सीताको व्यभिचार’ जस्ता सैकडौ पुस्तक लेखेर बाड्दै थिए। यस्ता निराधार लान्छानाहरुको उत्तर दिनुको साटो ‘ब्रह्म समाज’का अनुयायी हरुले उल्टै राष्ट्रीयताको नै विरोध गरे। वेद आदि सत्य ग्रन्थ हरुको प्रतिष्ठा गर्नु त परै जाओस्, झन् पेटभरी तिनको निन्दा नै गरे।

महर्षि दयानन्दले आर्य समाज र सत्यार्थ प्रकाश द्वारा यी घातक प्रवृत्तिहरुलाई रोके। उनले त यहाँ सम्म लेखे कि – “स्वराज्यको लागि स्वदेशी विचार र स्वदेशमा जन्मेको व्यक्ति नै नेता तथा मन्त्री आदि हुनु पर्दछ। परमात्मा हाम्रा राजा हुन्। उनले कृपा गरेर हामीलाई राज्याधिकारी बनाउन्।” यसका साथै उनले आर्य सभ्यता एवं संस्कृतिबाट प्रखर प्रेम र वेद, उपनिषद आदि आर्य सत्साहित्य तथा वैदिक परम्परा प्रति श्रद्धामा बल दिए। स्व-समाज, स्व-धर्म, स्व-भाषा तथा स्व-राष्ट्र प्रति भक्ति जगाउन तथा तर्क प्रधान कुरा गरेकै कारणले उत्तर भारतका पढे लेखेका हिन्दू युवाहरुको ध्यान विस्तारै-विस्तारै यता तिर खिचिन थाल्यो जसबाट आर्य समाज सामाजिक एवं शैक्षणिक क्षेत्रमा निक्कै लोकप्रिय हुन सफल भयो। त्यसैगरी नेपालका अमर सहिद सुक्रराज शास्त्रीको परिवार पनि आर्य समाजको मान्यता र विचार प्रति आकर्षित भयो। त्यसैको फलस्वरूप नेपाल आर्य समाजको स्थापना भएको थियो।

 

सत्यार्थ प्रकाशको संरचना:

सत्यार्थ प्रकाशमा चौध समुल्लास (अध्याय) हरु छन्। यसमा यी विषयहरुमा विचार गरिएको छ- बाल-शिक्षा, अध्ययन-अध्यापन, विवाह एवं गृहस्थ, वानप्रस्थ, संन्यास-राजधर्म, ईश्वर, सृष्टि-उत्पत्ति, बंध-मोक्ष, आचार-अनाचार, आर्यावर्तदेशीय मतमतान्तर, ईसाई मत तथा इस्लाम। यसको भाषाको सम्बन्धमा महर्षि दयानन्द सरस्वतिले सन् १८८२ मा यस ग्रन्थको दोस्रो संस्करणमा स्वयं यो कुरो लेखेका थिए – “ जुन समयमा मैले यो ग्रन्थ बनाएको थिएँ, त्यस समय संस्कृतमा सम्भाषण गर्ने र जन्मभूमिको भाषा गुजराती भएको कारणले मलाई यस भाषा (हिन्दी)को विशेष परिज्ञान थिएन। त्यसैले भाषा अलि अशुद्ध भएको थियो। अब यसको भाषा-व्याकरण-अनुसार शुद्ध गरेर दोस्रो पटक छापिएको छ।”

 

मुख्य संदेश:

यसको मुख्य संदेश पारंपरि्क हिन्दू रीति भन्दा अलग र कहीं-कहीं विरूद्ध पनि छ। जो यसप्रकारका छन्: –

• ओ३म् परमात्माको निज नाम हो। जगतको सृष्टि गरेको कारणले ब्रह्म, सर्वत्र व्यापक हुनाले विष्णु, कल्याणकारी हुनाले शिव, सारा प्रजाका स्वामी तथा पालनहार हुनाले गणपति  र प्रजापति,  दुष्ट दमन गर्ने हुनाले रूद्र  (रुवाउने वाला) तथा सोम, अग्नि इत्यादि उसै एक परमात्माका गुणवाचक नाम हुन्।
• परमात्माको कुनै रङ आकार या स्वरूप छैन। ईश्वरले कुनै अवतार लिन्न, न ऊ जन्मन्छ र न मर्छ, उसलाई कुनै पैगम्बरया मसीहाको आवश्यक पर्दैन, ऊ सर्व शक्तिमान तथा स्वयं सक्षम छ। आफ्नो पुरुषार्थ पूर्ण कर्मको कारणले मात्र कुनै व्यक्ति आदरणीय र सम्मानित हुन्छ। राम र कृष्ण आदरणीय महापुरुष थिए, तर कुनै इश्वरावतार हैनन्। परमात्मा सर्वआनंदमय, सच्चिदानंद छ।
• देवको अर्थ हुन्छ केहि दिने वाला (दान या कृपा) अतः ऋषि, मुनि या कुनै नदी जसले कैयौंको कल्याण गर्छ, सूर्य, नक्षत्र आदि सब देव हुन्। तर उपासना भने केवल ईश्वर कै गर्नु पर्छ जो यी सबको कर्ता हो। त्यस्तै एकमात्र ईश्वरको नाम नै महादेव हो। वेद मंत्रलाई पनि देव भनिएको छ किनकि यिनलाई आत्मसाथ गर्नाले कल्याण हुन्छ।
• वेदमा जाति-पाती तथा छुवा-छुत जस्तो घृणित व्यवस्था छैन, वेदमा वर्ण व्यवस्थागुण कर्मको आधारमा हुन्छ; जन्मको आधारमा हैन। राजाको सन्तान आवश्यक छैन कि ऊ क्षत्रिय नै होस्। यो उसको बल, पराक्रम, इन्द्रियजित र कल्याणकारी गुणमा निर्भर छ। इत्यादि..
• मूर्तिपूजा वेद तथा उपनिषदमा कहीं पनि छैन। मूर्ति पूजनबाट मानिसहरु मूर्तिआश्रित हुन्छन् र पुरुषार्थको लागि प्रेरित हुन्नन् र गर्दैनन् पनि। केवल पुरुषार्थबाट मात्र जीवको कल्याण हुन सक्छ।
• जीव (आत्मा, पुरुष), प्रकृति र परमात्मा यी तीन एकआपसमा पृथक-पृथक सत्ता हुन्। परमात्माले जीव माथि नियंत्रण गर्दैन, जीव आफ्नो कार्यको लागि स्वतंत्र छन्। परिणाम आफ्नो कार्य कै अनुसार हुन्छ; परमात्माको ईच्छा अनुसार हैन।
• मोक्ष प्राप्तिको लागि अष्टांग योग, उत्तम कर्म, पवित्रता, यज्ञ(पदार्ध यज्ञ, दान, त्याग र निष्काम कर्म) सदा सत्यको साथ रहनु र मिथ्यालाई दूर छोड्नु, विद्वान पुरुषहरुको सत्संग, विवेक (सत्य र असत्यको विवेचन) इत्यादि गर्न सकिन्छ।
• ईश्वरको उपासना गर्नाले गरेको अपराध क्षमा हुँदैन- कयौं हिन्दू, ईसाई र इस्लामी तथा अन्य मतमा ईश्वर पूजनले पाप क्षमा हुन्छ भनेर प्रसतुत गरिन्छ (जस्तै: हरि-हरि/नारायण-नारायण/राम-राम/कृष्ण-कृष्ण/गंगे-गंगे/, बिसमिल्लाह या कुनै येशुको नाम उच्चारण गरेर) तर वेदका अनुसार ईश्वरले केवल सत्यज्ञान दिन सक्छ। अपराध क्षमा गर्नु ईश्वर जस्तो न्यायकारी शक्तिको अनुकूल छैन।
• वैष्णव, शैव, शाक्त, कापालिक, चक्राङ्कितर चार्वाक मत वेदलाई बुझ्न नसक्नुको कारणले बनेका हुन्। ईश्वरको कुनै रूप या अवतारको बारेमा वेदमा कुनै विवरण या प्रमाण छैन।
• श्राद्ध, तर्पण आदि कर्म जीवित श्रद्धापात्रहरु (माता पिता, पितर, गुरु आदि)को लागि हुन्छ, मृतकको लागि हैन।
• तीर्थदुखबाट तर्नेको नाम हो। कुनै सागर, नदी या सरोवरमा नुहाउनु र कुनै स्थान विशेषमा भ्रमण गर्नु हैन।
• आत्माको मोक्ष पश्चात सुगम विचरण या सुख भोग गर्नु स्वर्ग र पुनर्जन्मको बंधनमा परेर दुख भोग्नु नरक हो तर स्वर्ग र नरक नाउको त्यस्तो कुनै छुट्टै दोस्रो अथवा तेस्रो संसार छैन।
• इस्लाम र ईसाई मत खण्डन- ईश्वरले कुनै पैगम्बर या मसीहा पठाउँदैन। ईश्वर स्वयं सामर्थ्यवान छ। ऊ सच्चिदानंद छ। स्वर्ग, नरक, जिन्न आदिको पनि खण्डन।

प्रभाव:

यो स्पष्ट कुरो हो कि महर्षि दयानन्दको मत निक्कै अंधविश्वासहरुको र मतहरुको खण्डन र वेद मतलाई पुनःप्रकाशमा ल्याउनु थियो। त्यसैले कयौं पटक उनलाई प्रचलित हिन्दू, जैन, बौद्ध, इस्लामी र ईसाई मतको मान्यताहरुको खण्डन गर्नु पर्यो। अवतारवाद, शंकराचार्यलाई शिवको अवतार, राम र कृष्णलाई विष्णु नामक सार्वभौमको अवतार मान्नेहरु थुप्रै थिए। त्यसै प्रकार तीर्थ, बालविवाह, सति प्रथा र जन्म संबंधी जाति प्रथा (वर्ण व्यवस्थाको नया रूप) जस्ता थुप्रै व्यवस्थाको उनले सप्रमाण खण्डन गरे। यसबाट निक्कै सुधार हिन्दू समाजमा आयो। केहि विश्वास इस्लामी समाजको पनि बदलियो। केहि यसप्रकार छन-

• भारतीय स्वाधीनता संग्रामका र नेपालका राणा शासन बिरोधि मोर्चामा डटेका क्रांतिकारिहरुको सर्वप्रिय पुस्तक ‘सत्यार्थप्रकाश’ र ‘ऋषि दयानन्दको जीवनी’ बन्यो, एक अंग्रेज विद्वान शेरोलले यहाँ सम्म भनेको थियो कि ‘सत्यार्थप्रकाश’ ब्रिटिश सरकारको जरो उखेल्ने वाला ग्रंथ हो, वस्तुतः सत्यार्थ प्रकाश उस समयको कालजयी कृति थियो, छ र रहनेछ पनि। यस कालजयी कृतिमा अंग्रेजहरुको विरोध पनि थियो जसबाट अंग्रेज सरकारलाई निक्कै हानि पनि भयो।
• हिन्दुहरुको धर्मान्तरण रोकियो र मुस्लिम, ईसाई आदि विधर्मि मत अँगालेकाहरुको शुद्धिकरण गरि घर वापसी भयो।
• बाल विवाह र सति प्रथा जस्तो घृणित र कलंकित प्रथामा रोक लाग्यो तथा सुद्र र स्त्रीले वेद पढ्नु हुन्न भन्ने भ्रान्ति पनि मेटियो।
• श्रीकृष्ण र देवी सिता माथि लगाइएको भद्दा आरोप र लान्छाना हट्यो एवं उनीहरुको यथार्थ  सत्यस्वरूप प्रकाशित भयो।
• सत्यार्थप्रकाशले स्त्री-जातिलाई चरणकी दासीबाट उठाएर जगदम्बाको सिंहासनमा विराजमान गरायो।
• मूर्तिपूजाको स्वरूप बदलियो, पहिले मूर्तिलाई नै ईश्वर मान्नेहरु अहिले मूर्तिपूजाको विभिन्न मनोविनोद पूर्ण व्याख्या गर्ने असफल प्रयास गर्दछन्।
• हिन्दु विद्वान वीनायक दामोदर सावरकरको शब्दमा सत्यार्थप्रकाशले हिन्दू जातिको चिसो भैसकेको नश नाडीमा उष्ण रक्तको संचार गर्न सफल भयो।
• सत्यार्थप्रकाशले भारतमा हिन्दी भाषाको महत्व बढायो।
• नेपालमा पनि विसं २००४ सालमा तीनधारा संस्कृत पाठशालाका विद्यार्थीहरूले ‘जयतु संस्कृतम’ को आन्दोलन ल्याउनमा यसैको भूमिका थियो।
• सत्यार्थप्रकाश एक्लैले अनेकौं क्रन्तिकारी र समाज सुधारक पैदा गर्न सफल भयो।
• सत्यार्थप्रकाशले वेदको महत्त्व बढायो, वेदको प्रतिष्ठालाई हिमालयको शिखरमा स्थापित गरिदियो।
• सत्यार्थप्रकाशको प्रभाव विश्वव्यापी भयो, बाइबल, कुरान, पुराण, जैन आदि सबैका ग्रंथहरुमा हेरफेर गरियो, श्लोकहरु बदलिए या हटाइए, व्याख्याहरु बदलिए, सत्यार्थप्रकाशले धर्मको क्षेत्रमा मानौं सम्पूर्ण पृथ्वीमा हलचल मच्चाउन सफल भयो।
• फरवरी-१९३९ मा कलकत्ताबाट छापिने ‘एपिफेनी विक्ली’ मा स्वर्ग र नरकको अवधारणा बदलियो। साप्ताहिक पत्रले लेखेको थियो- “What are hell and heaven? ..Hell and heaven are spiritual states; heaven is enjoyment of the presence of God, and Hell Banishment from it”. यसमा आर्य विचारधारा (सत्यार्थ प्रकाश जसको सबभन्दा प्रमुख पुस्तक हो) को प्रभाव देखिन्छ।
• भारतको कन्याकुमारीमा स्वामी विवेकानंदको शिला स्मारक भवनमा कुनै मूर्ति राखिएन। ‘रामकृष्ण मिशन’ मूर्तिपूजाको विरोधी चाहिं हैन।
• कुरानको भाष्य फतह उल हमीद ले मुसलमानहरुको समाधिस्थल, पीर या दरगाह पूजा गलत भएको स्वीकारे। यसमा मौलाना हालीले मूर्ति पूजामा आफ्नो बिरोध जनाउदै भने कि “मुसलमानहरुले नबीलाई खुदा मान्नु र समाधिस्थलमा जानु पनि उचित हैन”।
• पुराणहरुको, साखिको र हदीसहरुको मान्यता घट्न थाल्यो। उदाहरणार्थ, भारतको जबलपुरमा सन् १९१५मा आर्य समाजिहरुका साथ शास्त्रार्थमा मौलाना सनाउल्लाले हदीसबाट आफ्नो संलग्नता छोडे।

तर आजभोली आर्य समाजको आलस्यको कारण वेद पठन पाठन र सत्यार्थ प्रकाशको प्रचार प्रसार राम्रो संग नहुनाले पुनः ति कुसंस्कारहरुले मुन्टो उठाउदै छन्। यसबाट बच्न पुनः वैचारिक क्रान्तिको लागि युवाहरु तयार हुनु पर्यो। वेद विरुद्ध मत खण्डन र वेद मतको मण्डनको लागि शास्त्रार्थ गर्न सबैलाई आह्वान् गर्नु पर्यो.. ।

शरीरको कुनै अंगमा उठेको सईनखटिराको बिष शरीरभरि फैलिन बाट रोक्न ठूलै शैल्यक्रिया नै गर्नु पर्छ, आवश्यक परे उक्त अंग नै काटेर फाल्न पनि तयार हुनु पर्छ, त्यसमा केहि पिडा पनि सहन गर्न सक्नु पर्छ नत्र मृत्यु पक्का छ..।

ईश्वरले सबैमा सद्वुद्धि प्रदान गरुन्, सत्य र असत्य छुट्याउन सक्ने शक्ति तथा ज्ञान प्रदान गरुन्.. ।अस्तु..

नमस्ते..!

-प्रेम आर्य

(दोहा, कतार बाट)