ओ३म्….

हिन्दुहरुका पौराणिक ग्रन्थहरुमा पनि अहिंसालाई धर्म घोषित गरिएको छ। महाभारतमा  अहिंसालाई कहीं परमधर्म त कहीं सकल धर्म भनिएको छ। शांतिपर्व (अध्याय-१६२) मा सत्यका तेह्र रुपहरुमा केवल अहिंसालाई मात्र गणना गरिएको छैन, सबै रूप अहिंसाका नै विविध अभिव्यक्तिहरु देखिन्छन्, जसको अर्थ हुन्छ सूक्ष्म स्तरमा अहिंसा र सत्य एक हुनु जस्तै-महात्मा गौतम बुद्धले मान्ने गर्दथे। महाभारतको अनुशासन पर्व (अध्याय:११५-१६) तथा मनुस्मृति मा पनि मांसाहारलाई निषेध गर्दै हत्याका लागि पशु-पंक्षी ल्याउने, मार्नका लागि अनुमति दिने, मार्ने, किन्ने, बेच्ने, पकाउने र खानेहरु सबै पापका समान भागीदार हुन् भनिएको छ।

वामन पुराण १४/१-२ मा निर्देशित दशांग-धर्ममा केवल अहिंसालाई मात्र सर्वप्रथम नराखेर अस्तेय, दान, क्षमा, दम, शम, अकृपणता आदि पनि अहिंसा कै अभिव्यक्तिहरु हुन्। मत्स्य पुराण (१४३/३०-३२) मा अक्रोध,  अलोभ, शम, दम, भूतदया, सुकुमारता, क्षमा र धैर्यलाई सनातन धर्मको मूल भनिएको छ। विष्णु पुराण (प्रथम भाग, अध्याय ७) मा हिंसालाई अधर्मकी पत्नी भनिएको छ भने ब्रह्मांड पुराण (२/३१-३५) मा अहिंसालाई धर्मको द्वार भनिएको छ। त्यसैगरी ब्रह्म पुराण, शिव पुराण, कूर्म्म पुराण, पद्म पुराण, वायु पुराण आदिमा पनि अहिंसालाई सर्वोच्च धर्म र सुख भनिएको छ । अग्निपुराणमा अहिंसाको सन्दर्भमा विस्तृत व्याख्या गर्दै समस्त सद्गुणहरुलाई त्यसैको रूप भनिएको छ। पुराणहरुमा केवल निषेधात्मक अहिंसाको निर्देशन मात्र नभएर जनकल्याणका सबै कार्यहरु द्वारा अहिंसाका सकारात्मक रूपमा पनि आग्रह गरिएको छ। भागवत पुराणले (७/१४-१८) त यहांसम्म भन्छ कि मनुष्यहरुको स्वत्व केवल त्यहीं सम्म छ जतिले उसको पेट भरिन्छ, जुन व्यक्तिले त्यस भन्दा अधिकलाई आफ्नो भन्दछ त्यो चोर हो, त्यसैले दंडनीय छ।

वेदनिष्ठ अनुचिंतनात्मक दर्शन-संप्रदायहरुको नैतिकीमा पनि अहिंसालाई नै केंद्रीय हैसियत प्राप्त छ। न्याय-दर्शनमा पृथकत्वको बोध बाट मुक्तिलाई परम श्रेय मानिएको छ किनकि सबै पाप-कर्महरु आफ्नो पृथक् हुनाको बोधले नै उत्पन्न हुने गर्दछन्। श्रीधरको न्याय–कंदली मा अहिंसालाई सबै देशकालमा लागू हुनेवाला सनातन कर्तव्य बताइएको छ। वैशेषिक दर्शनमा पनि अहिंसा, सबैको हितचिंता तथा क्रोधवर्जनलाई अनिवार्य सनातन कर्तव्यमा शामेल गरिएको छ। सांख्य-दर्शनमा पनि जीव-हत्यालाई पापको जननी मानिएको छ। मोक्ष प्राप्त गर्ने मार्गमा सबभन्दा ठूलो बाधा अहम् भाव नै हो, त्यसैले ‘नास्मि’ (म केहि हैन),  ‘न में’ (मेरो केहि हैन/छैन) र ‘नाहम्’ (अहंभावको लोप) को बोध मोक्ष-प्राप्तिका लागि आवश्यक छ। योग-दर्शनमा नैतिक साधनामा अत्यधिक बल दिँदै अहिंसा, सत्य, अस्तेय, जितेंद्रियता तथा अपरिग्रहको पालनमा निर्देशन दिइएको छ तथा अन्य सब गुणहरुलाई अहिंसामा नै बद्धमूल मानिएको छ। योगभाष्य का अनुसार अहिंसाको तात्पर्य हो- सबै प्रकारको द्वेषभाव देखि मुक्त हुनु। यहि वैर गर्ने तथा क्षति पुर्याउनेको अभाव हो। शंकराचार्यको अद्वैत वेदांतले अहिंसाको आग्रह गर्दै योगभाष्य मा यसलाई योगीको मूल व्रत भनेको छ। अध्यात्मपटल भाष्य मा शंकराचार्यले नैतिक गुणहरुलाई ज्ञानाभिव्यक्तिको हेतु भनेकाछन् तथा अक्रोध, अहर्ष, अरोष, अमोह, अदंभ, अद्रोह, त्याग, आर्जव(कुटिलाताको अभाव), मार्दव(मृदुता), शम(चित्तको स्थाई भाव), दम, अविरोध, अक्षुब्धता(उत्तेजनाहीन) र अनृशंसयताको गणना योगमा गर्दछन्। यी सबै अहिंसा कै गुणाभिव्यक्तिहरु हुन्। उनले अहिंसाको परिभाषा गर्दै उसलाई सर्वभूतहितको अविरोध भन्दछन्-“सर्वभूताविरोधलक्षणा हिंसा”। अस्तु…

नमस्ते..!