ओ३म्..

तेत्तिस कोटि देव:

हिन्दु समाजमा देवहरुको वर्णन निक्कै रोचक छ| देवहरुको संख्या तेत्तिस करोड भनिएको छ र यसमा नदी, रुख-वृक्ष, पर्वत, पशु तथा पंक्षी पनि सम्मिलित गरिएको छ| यस्तो स्तिथिमा सत्य शास्त्रहरुको मान्यता अनुसार चल्नु तथा मान्नु अति आवश्यक छ र देवहरुको बारेमा वास्तविक शिक्षालाई नै जीवनमा धारण गरिनु पर्छ|

देव को हुन्:

‘देव’ शब्दले अनेक अर्थ जनाउँछ – ” देवो दानाद् वा, दीपनाद् वा, द्योतनाद् वा, द्युस्थानो भवतीति वा|” (निरुक्त: ७/१५) तदनुसार ‘देव’ को लक्षण हो ‘दान’ अर्थात दिनु| जसले सबैको हितार्थ आफ्नो प्रिय भन्दा प्रिय वस्तु र प्राण पनि देओस्, त्यो देव हो| देवको गुण ‘दीपन’ अर्थात प्रकाश गर्नु हो| सूर्य, चन्द्रमा र अग्निले ताप र प्रकाश दिने हुनाले देव भनिन्छ| देवको कर्म ‘द्योतन’ अर्थात सत्योपदेश गर्नु हो| जुन मनुष्यले सत्य मान्दछ, सत्य बोल्छ, र सत्य नै गर्दछ, त्यो देव हुन्छ| देवको विशेषता ‘द्युस्थान’ अर्थात उच्च स्थानमा स्थित हुनु हो| ब्रह्माण्डमा उच्च स्थानमा स्थित हुनाले सूर्यलाई, समाजमा उच्च स्थानमा स्थित हुनाले विद्वानलाई, र राष्ट्रमा उच्च स्थानमा स्थित हुनाले राजालाई पनि देव भनिन्छ| यस प्रकारले ‘देव’ शब्दको प्रयोग जड र चेतन दुवैको लागि हुन्छ| तर भाव र प्रयोजन अनुसार अर्थ भिन्न-भिन्न हुन्छ|

तेत्तिस कोटी (करोड हैन,प्रकार):

‘कोटि’ शब्दको दुइवटा अर्थ हुन्छ- ‘प्रकार’ र ‘करोड’| विश्वमा तेत्तिस कोटि देव छन् भन्नुको अर्थ तेत्तिस प्रकारक देव छन् भन्नु हो, करोड हैन| अथर्ववेद: १०/७/२७ मा भनिएको छ-

“यस्य त्रयस्त्रिंशद् देवा अङ्गे गात्रा विभेजिरे|

तान् वै त्रयास्त्रिंशद् देवानेके ब्रह्मविदो विदुः||

“अर्थात वेदज्ञहरुले जान्दछछन् कि तेत्तिस प्रकारका देवताले संसारको धारण र प्राणिहरुलाई पालन गरिरहेका छन्| यस प्रकार तेत्तिस करोड देव भन्नु मिथ्या र भ्रामक छ| वैदिक संस्कृतिमा तेत्तिस कोटि अर्थात तेत्तिस प्रकारका अर्थात तेत्तिस वटा देव छन्| यिनको गणना निम्नानुसार छ:-

(शतपथ ब्राह्मणमा यसको उल्लेख छ र महर्षि याज्ञवल्क्यले भद्रनायक उपनिषद्मा भनेका छन्)

• ८ वसु
• ११ रुद्र
• १२ आदित्य
• १ इन्द्र र
• १ प्रजापति

 

• ८ वसु: पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु, आकाश, चन्द्रमा, सूर्य र तारा (नक्षत्र), यी आठ सबका निवास स्थान हुनाले वसु भनिन्छ| यी आठ वसुले समस्त प्राणिहरुलाई आश्रय दिने हुनाले देव हुन्|
• ११ रुद्र: १ जीवात्मा, ५ प्राण र ५ उपप्राण, यी ११ रुद्रले शरीर छोड्नासाथ् शरीरले काम गर्न बन्द गर्दछ र सबैलाई रुवाउँछन्| त्यसैले यिनलाई रूद्र भनिन्छ| यी ११ शरीरको आधार हुनाले देव भनिन्छ|

पाँच प्राण: प्राण, उदान, समान, व्यान र अपान।
पाँच उपप्राण हैं: नाग, कूर्म, कृकल, देवदत्त र धनञ्जय।

• १२ आदित्य: वर्षका १२ महिना चैत्र, वैशाख, ज्येष्ठ, आषाढ, श्रावण, भाद्र, आश्विन, कार्त्तिक, मार्गशीर्ष, पौष, माघ र फाल्गुन| यिनलाई आदित्य पनि भनिन्छ | यिनले प्राणिहरुलाई आयु प्रदान र क्षीण गर्दछन्|
• १इन्द्र (विद्युत्): विद्युत्लाई पनि देव मानिएको छ किनकि यो ऐश्वर्यको साधन हो | यसबाट गति, शक्ति, प्रकाश, समृद्धि र सुखका साधनहरु प्राप्त हुन्छन्| बृहदारण्यक उपनिषद: ३/१/६ कानुसार-

“कतम इन्द्रः? अशनिरिति| ” इन्द्रदेव अर्थात ऐश्वर्यका साधन को हुन्? विद्युत् नै इन्द्रदेव अर्थात ऐश्वर्यका  साधन हुन्|

• १ प्रजापति: प्रजापतिलाई यज्ञ पनि भनिएको छ| किनकि यज्ञको कारणले जल-वायु सुद्ध भएर प्राणिहरुलाई सुख प्राप्त हुन्छ| गीता -३/१४मा भनिएको छ-

“अन्नाद् भवन्ति भूतानि पर्जन्यादन्नसम्भवः|

यज्ञाद् भवति पर्जन्यो यज्ञः कर्म समुद् भवः||”

अर्थात प्राणी अन्नबाट, अन्न बादल बाट र बादल यज्ञबाट उत्पन्न हुन्छन्| यस प्रकार यज्ञ प्राणिहरुको जीवन र सुखको आधार हो| यी समस्त ३३कोटि देवहरुलाई नियन्त्रण गर्ने ईश्वर हुन्, जसलाई हामि अनेकौं नामले जान्दछौं र पुकार्ने गर्दछौं|
उपयोगका देव:

यी तेत्तिसकोटि देवहरुमा केवल जीवात्मा मात्र चेतन छ। यसले अन्य सबलाई उपयोग गर्दछ र स्वयं पनि अन्य जीवात्माहरुको उपयोगमा आउँछ। जस्तै – गाईले दुध दिएर, भेडाले ऊन दिएर,  कुकुरले चौकीदारी गरेर र राँगा-गोरुहरुले हलो तानेर उपयोगमा आउँछन्। मनुष्य सेवक, पाचक, सैनिक, वैद्य आदि बनेर उपयोगमा आउँछ र कृषक, व्यापारी, उपभोक्ता, स्वामी, राजा आदि बनेर अरुको उपयोग लिन्छ। जीवात्माका अतिरिक्त अन्य बत्तीस देव ‘जड’ हुन् र यिनलाई ‘उपयोगका देव’ भनिन्छ। यी सदैव चेतनको उपयोगमा आउँछन् र जड हुनाले स्वयं कसैको उपयोग गर्न सक्दैनन्।

व्यवहारका देव:

माता, पिता, आचार्य, अतिथि र पति-पत्नीबाट संसारको व्यवहार सिद्ध हुन्छ। त्यसैले यी पाँच ‘व्यवहारका देव’ मानिन्छन्। तैत्तिरीय उपनिषद: १/११/२ का अनुसार “मातृदेवो भव, पितृदेवो भव, आचार्यदेवो भव, अतिथिदेवो भव” अर्थात माता, पिता, आचार्य र अतिथि आदिलाई देव मानेर सेवा गर्नु पर्दछ। यस प्रकारले त सबै मनुष्य देव भए..! हैन, देवको कोटि यति सामान्य छैन, अत्यन्तै विशेष छ। सम्बन्ध मात्रले देव कोटि प्राप्त हुँदैन। एक पिताले  जब कसैको जेब काट्दछ या कुनै गलत कर्ममा प्रवृत हुन्छ त्यति बेलामा ऊ देव रहँदैन। एक स्त्री जब आफ्नै सन्तान संग पक्षपात गर्दै अन्य कुनै संग विवाद र अन्याय गर्दछे त्यति बेला माता हुँदा हुँदै पनि ऊ देव कोटिमा पर्दैन। वास्तवमा जसमा जति-जति उत्तम गुण, भद्रपन, भलोपन, बडप्पन, शुद्ध भाव र चरित्रको उच्चता छ, त्यो त्यति नै देव कोटिमा पर्दछ। देवपनको समयमा मात्र ऊ पूजनीय हुन्छ।

सबका इष्टदेव

माथि वर्णित तेत्तिस देवहरुमा आंशिक या सीमित देवपन छ। यीबाट सुख प्राप्त हुन्छ तर दुःख पनि पाइन सक्छ। अग्नि देव हुन् तर ज्वाला बनेर अनियन्त्रित भए भने, अतिथि देव हुन् तर शत्रु बने भने, राजा देव हुन् तर कुपित भए भने महा बिनाशक र दुखदायी हुन्छन्। यस कारण यी सब सदुपयोग र सत्कारको मर्यादामा बाँधिएका छन्। सूर्य-चन्द्र र नदी-पर्वतको सदुपयोग गर्नु मर्यादा हो। माता, पिता, आचार्य र अतिथिहरुको सेवा गर्नु धर्म र मर्यादा हो। पूर्वज तथा महापुरुषहरुको अनुसरण गर्नु, संविधानको पालन गर्नु र देशको रक्षा गर्नु सब मनुष्यको कर्तव्य हो। तर यिनमा कुनै पनि उपासनाका देव हैनन्। उपासनाका देव केवल परमपिता परमात्मा मात्र हुन्। महर्षि दयानन्दको ऋग्वेदादिभाष्यभूमिका र वेदविषय विचार अनुसार- “परमेश्वर एवेष्टदेवोsस्ति” अर्थात, परमेश्वर नै सब मनुष्यहरुका इष्टदेव हुन्। जसले भिन्न-भिन्न देवताहरुलाई पूज्ने गर्दछन्, ति कल्याणको व्यर्थ यत्न गर्दछन्। ईश्वरका अतिरिक्त कहिल्यै पनि कुनै पनि कसैका उपास्य देव हुन सक्दैन। उसैको उपासनामा नै सबको कल्याण छ।

एकदेव महादेव:

तेत्तिस या धेरै देव भन्नु त केवल ‘देव’ शब्दको व्याख्या एवं यसको विस्तृत अर्थ सम्झाउनको लागि मात्र हो। कुनै विषयलाई ठीक संग सम्झन र सम्झाउनको लागि उसको गहराई, विस्तार, सीमा, शंका एवं समाधानको  आवश्यकता हुन्छ। यसै पुनीत उद्देश्यले वेद एवं उपनिषदमा यो विषय दर्शनीय छ। उपासकलाई ईश्वरमा दृढ विश्वास हुनु नै यस ज्ञानको मुख्य फल हो। यस सृष्टिको सर्व काल परिस्थितिहरुमा पूर्णतम देव त केवल एक मात्र छ र त्यो हो परमपिता परमात्मा। त्यहि नै पूर्णमहान हुनाले, समस्त देवहरुको पनि देव हुनाले महादेव हो। त्यसैको उपासना गर्नु नै मनुष्यको धर्म हो।अस्तु..

नमस्ते..

-प्रेम आर्य

दोहा, कतार बाट

आभार: डॉ.रूपचन्द्र ‘दीपक’ (वैदिकपथ पत्रिका दिसम्बर, 2009को अंक)