/\…ओ३म्…/\
“द्यौः शान्तिः अन्तरिक्षं शान्तिः पृथिवी शान्तिरापः शान्तिः‚ ओषधयः शान्तिः।
वनस्पतयः शान्तिः विश्वेदेवाः शान्तिः‚ ब्रह्म शान्तिः सर्वं शान्तिः शान्तिरेव शान्तिः सा मा शान्तिरेधि ।”
–यजुर्वेद:३६/१७
शाकाहार संकल्प र पर्यावरण संरक्षण
हरा-भरा जीवनदायी ग्रहमा जहाँ हामीहरु निवास गर्दछौं, यहाँबाट जीवहरुको कैयौं प्रजातिहरु सदा सदाको लागि विलुप्त हुँदैछन्। यस्तो घटना सताब्दियौं देखि हुँदै आएको छ। कैयौं प्रजातिहरु त मानवको प्रादुर्भाव हुनु भन्दा पनि पहिले नै यस धरतीलाई विदा गरेर गैसके, कैयौं प्रजातिहरु हाम्रा आँखा अगाडी नै विलुप्त भए। मान्छेको लोभ-लालच तथा अनावश्यक आवश्यकता कै कारणले जुन गतिमा आजभोली जङ्गलबाट जैविक विविधता नष्ट गरिदैछ, यो देखेर लाग्छ अति सिघ्र हाम्रै अस्तित्व संकटमा आउनेछ। जुन गतिमा जङ्गल र समुद्र जीवहरुबाट रित्तो हुँदै गैरहेका छन्, के यसको कुप्रभाव समस्त पर्यावरणमा परेको छैन र? स्तष्ट रुपले धरतीमा जीवनलाई सुरक्षित राख्नु हाम्रो प्रथम प्राथमिकता हो।
आज संसारको अस्तित्व नै संकटमा छ र संकटको कारण हो बिग्रदो पर्यावरण तथा वैश्विक गर्मी। हरित-गृह ग्यास वैश्विक गर्मीको मुख्य कारक मानिन्छ र जनावरहरुले हरित-गृह ग्यास उर्त्सजन गर्दछन्। वास्तवमा प्राकृतिक रुपले पशु-पंक्षीहरु हाम्रो अस्तित्वको लागि अनिवार्य छन् र यिनलाई हामीले आफ्नो क्षुधा पूर्तिको रूपमा भक्षण गर्नु प्रकृति विरोधी छ। निश्चित रुपमा हरेक प्रकृति विरोधी कुरो पर्यावरण विरोधी नै हुन्छ, जहॉ सम्म माँसाहारको कुरो छ यसको लागि पशु-पंक्षीहरुको पालन पर्यावरण विरोधी छ।
आज संसारका सबै वैज्ञानिकहरुले वेदको सार्वभौमिक सिद्धान्तलाई एक मतले मानेका छन् र एक स्वरमा भनेका छन् कि शाकाहारी भोजनले नै पृथ्वीको विनाश हुन बाट बचाउन सक्छ। यिनको तर्क छ कि मांसाहारको सेवन गर्नाले जैविक चक्र त बाधित हुन्छ नै, साथ साथै मासु प्रशोधनको लागि पानीको भयङ्कर दुरुपयोग हुन्छ र हरित-गृह ग्यासको उत्सर्जन पनि। यसबाट पृथ्वीका स्रोतहरुको प्रयोग अधिक गुना बढ्छ।
शाकाहारबाट पर्यावरण संरक्षणको विचारधारा यसमा आधारित छ कि जन उपभोगका लागि मासुको उत्पादन र पशु उत्पादन खाद्य पर्यावरणको दृष्टिले अरक्षणीय हुन्छ। सन् २००६ मा संयुक्त राष्ट्र संघको पहलमा गरिएको एक अनुसंधान अनुसार संसारमा पर्यावरणको दुर्दशामा सबभन्दा ठूलो भूमिका पशु उद्योगको छ। मांसाहारी खाद्य पदार्थको आपूर्तिका लागि आधुनिक तरीकाले पशुहरुको संख्या बढाउनाले अत्यधिक मात्रामा वायु र जल प्रदूषण, भूमि क्षरण, जलवायु परिवर्तन, जैविक विविधतामा हानि भैरहेको छ। निष्कर्षमा यो तथ्य निस्केर आयो कि स्थानीय देखि वैश्विक प्रत्येक स्तरमा पर्यावरणीय समस्या उत्पन्न गर्ने कारणहरु मध्ये सबभन्दा महत्वपूर्ण भूमिकामा मासु उत्पादनको लागि गरिने पशुपालन शीर्ष स्थानमा छ।
यसका अतिरिक्त, पशु पालन हरित-गृह ग्यास उत्सर्जनको प्रमुख स्रोत हो र संसारमा १८ प्रतिशत हरित-गृह ग्यास उत्सर्जन (जसलाई CO2 को समकक्ष मापन गरिएको छ) को लागि यिनै पशु फार्म नै जिम्मेवार छन्। तुलनात्मक रूपले संसार भरिका समस्त परिवहनका साधनहरु (पानि जहाज, मोटर-गाडी, ट्रक, बस, रेल, हवाइ जहाज समेत) बाट उत्सर्जित CO2को प्रतिशत १३.५ छ। पशु फार्मबाट मानव संबंधित नाइट्रस ऑक्साइडको उत्पादन ६५ प्रतिशत हुन्छ र सबै मानव प्रेरित मीथेनको प्रतिशत ३७ छ। जो लगभग २१ गुना अधिक छ। मीथेन ग्यासको वैश्विक गर्मी सम्भावना (GWP) को तुलनामा कार्बन डाइ अक्साइड र नाइट्रस अक्साइडको GWP २९६ गुना छ।
चरनमा निर्भर पशुहरुको तुलनामा अनाजमा पोषित पशुहरुलाई अधिक पानीको आवश्यकता पर्दछ। अम्रिकाको कृषि विभाग (USDA)का अनुसार, फार्मका पशुहरुलाई खुवाउनको लागि उत्पादित फसलहरुको पैदावारका लागि पूरा अमेरिकाको लगभग आधा जल आपूर्ति र ८० प्रतिशत कृषि भूमिको पानी आवश्यकता पर्दछ। यसका अतिरिक्त, अमेरिकामा भोजनका लागि पशुहरुलाई हुर्काउनमा ९० प्रतिशत भटमास (सोया) को फसल, ८० प्रतिशत मकैको फसल र ७० प्रतिशत कुल अनाजको खपत हुन्छ।
शाकाहार बढाउनको लागी एक जना जापानी वैज्ञानिकको प्रयोगले पनि अहम भूमिका निभाइरहेको छ। यस प्रयोगमा सिद्ध गरिएको छ कि एक किलो गोमांसको उत्पादनका साथ ३६.४ किलो कार्बन डाइअक्साइड पनि उत्पन्न हुन्छ। यो ग्यास हरित-गृह प्रभावको लागि मुख्य रूपले जिम्मेवार छ।
एक जना विद्वानले भनेका थिए कि यदि संसारमा गोमांस खान बन्द भयो भने त कार्बन उत्सर्जनमा नाटकीय ढंगले कमी आउने छ र वैश्विक उष्णताको वृद्धिमा कमि आउनेछ। सौभाग्यको कुरो छ कि नेपालमा गोमांसको चलन छैन। मासुको ढुवानी र यसलाई पकाउनको लागि प्रयोग गरिने इन्धनबाट पनि हरित-गृह ग्यासको उत्सर्जन हुन्छ। यति मात्र हैन, जनावरहरुको मासुबाट स्वयं पनि कैयौं प्रकारका हरित-गृह ग्यास उत्पन्न हुन्छन् जसले वातावरणमा घुलेर तापमान बढाउँछन्।
जलवायु परिवर्तन र पर्यावरणको क्षेत्रमा काम गरिरहेको संगठन हरितशान्ति (Greenpeace)का नीति सलाहकार श्रीनिवासका अनुसार शाकाहार अपनाउनाले अप्रत्यक्ष रुपमा पर्यावरण संरक्षणमा योगदान दिन सकिन्छ। उनका अनुसार मांसाहारको अधिक प्रचलन कै कारण कहीं न कहीं वातावरणमा कार्बनडाई अक्साइड जस्ता ग्यासको उत्सर्जन बढ्दै छ। त्यसैले मांसाहारले जलवायु परिवर्तनमा भूमिका निभाइ रहेको छ।
विशेषज्ञहरुको मान्यता छ कि मांसाहारको बढ्दो प्रचलन प्रत्यक्ष या अप्रत्यक्ष रुपमा जलवायु परिवर्तन र हरित-गृह ग्यासको उत्सर्जनको लागि जिम्मेवार छ। यसबाट बच्न र पर्यावरण संतुलनका लागि सबै विशेषज्ञहरुले शाकाहारी जीवनशैली अपनाउने सुझाव दिएकाछन्। वास्तवमा पर्यावरणको सुरक्षा हाम्रो अस्तित्वका लागि अत्यन्त आवश्यक छ। र शाकाहारी जीवन शैली यसको एक मात्र विकल्प हो। यदि हामिले गम्भीरता पूर्वक पर्यावरण संरक्षणको लागि केहि गर्न चाहन्छौं भने शाकाहारी जीवन पद्धति नै अँगाल्नु पर्छ।
वैदिक यज्ञको बारेमा गरिएका विविध शोध र अनुसन्धान बाट वैज्ञानिकहरुले यहि सिद्ध गरेका छन् कि यज्ञ हवन द्वारा हाम्रो धरतीलाई प्रदुषण मुक्त गर्न सकिन्छ। यज्ञ हवनबाट निस्कने भेषज वायु यति शक्तिशाली हुन्छ कि यसले पर्यावरणमा आएको जस्तोसुकै संकटलाई पनि नियन्त्रणमा लिन सक्छ। आउनुहोस्, हाम्रा ऋषि मुनिहरुको प्राचीन विज्ञानलाई अपनाउँ र वेदाज्ञा पालन गरि मनुष्य हुनुको कर्तव्य निभाऔं, रोग तथा पापको घर मांसाहारलाई त्यागौं, विश्व पर्यावरणलाई स्वच्छ राख्न यहि संकल्प गरौँ कि हामी दैनिक यज्ञ गर्नेछौं; वृक्षारोपण गरेर आफ्नो धरतीलाई बस्न योग्य बनाउने छौं।
यहि नै ‘पृथ्वी दिवस’ मनाउनुको सार्थकता हुनेछ.!
अस्तु..
नमस्ते..!