ओ३म्..

सत्यं वद । धर्मं चर । स्वाध्यायात् मा प्रमदः ॥

(तैत्तिरीयोपनिषत्-शिक्षावल्ली-११/१)

सत्यमेव वद, धर्ममेव आचर, स्वाध्यायात् प्रमत्तो मा भव ॥

तथागत गौतम बुद्ध र वेद

(दुराग्रह र पूर्वाग्रह देखि माथि उठेर एकजना सच्चा मार्गदर्शकको यथार्थ चरित्र उजागर गर्नु नै यस लेखको मुख्य उद्देश्य हो)

कुनै पनि महापुरुष जब लोकोपकारको उच्च भावनाले प्रेरित भएर कार्य गर्दछ, तब त्यो सबको लागि पूज्य हुन्छ । यद्यपि ऊ आफ्नो जीवनमा पाखण्ड तथा अन्धविश्वासहरुको विरोधी नै हुन्छ, तै पनि उसका अनुयायीहरु प्रायः उसका शिक्षाप्रद वाणीलाई यथार्थ रुपमा नबुझेर एक नयाँ दुराग्रहलाई जन्म दिन्छन् । महात्मा गौतम बुद्धका विचारका साथमा पनि यस्तै भएको छ । सामान्य मान्यतानुसार उनलाई वेद बिरोधि, नास्तिक एवं अनिश्वरवादी भनिन्छ, तर उनका विचारहरुले त वेदलाई स्वीकार गर्दछन् । आज बुद्ध जयन्ति (बुद्ध-पूर्णिमा) को अवसरमा यहि सत्यतालाई प्रकाश पार्ने उद्देश्यले यो लेख प्रस्तुत छ:-

नेपाली महापुरुषहरुमा उल्लेखनीय नाम गौतम बुद्धको बारेमा सामान्य धारणा यहि छ कि उनि वेदका घोर विरोधी थिए , अनिश्वरवादी थिए। यसको प्रमुख कारण बौद्ध दार्शनिकहरुको एवंविद व्याख्या हो । वस्तुतः तथागत गौतम बुद्धले कहीं पनि वेदको निन्दा गरेका छैनन् । महात्मा बुद्धले भन्दछन् कि- “सच्चा वेदज्ञ त्यो हो जसले श्रमण र ब्राह्मणहरुको वेदलाई जानेर सब देवताहरुको बिषयमा वीतराग भइ सबलाई अनित्य जान्दछ, त्यहि सच्चा वेदको ज्ञाता हो ।”

• वेदानि विचेग्य केवलानि समणानं यानि पर अत्थि ब्रह्मणानं। सब्बा वेदनासु वीतरागो सब्बमं वेदमनिच्च वेदगू सों ।। (सुत्तनिपात-५२९)
• विद्वा च वेदेहि समेच्च धम्मं। न उच्चावयं गच्छति भूरिपञ्जो।। (सुत्तनिपात-७९२)

यसको संस्क्रितच्छाया:-

विद्वाम्श्च वेदैः समेत्य धर्म, न उच्चावचं गच्छति भूरिप्रज्ञ:।

अर्थात्, जुन विद्वानले वेद द्वारा धर्मको ज्ञान प्राप्त गर्दछ, त्यसले उँच-निच अवस्था प्राप्त गर्दैन, अर्थात् उसको डावाडोल स्थिति हुँदैन।

वेदज्ञ ब्राह्मणको प्रशंसामा भगवान बुद्धले भन्दछन्:-

• यं ब्रह्माणं वेदगूं अभिजञ्जा अकिन्चनं कामभवे असत्तम् । अद्धाहि सो ओघमिमं अतारि तिन्णो च पारं अरिबलो अङ्कखो ।। (सुत्तनिपात-१०५९)

अर्थात्, जसले ब्राह्मणलाई जानिसक्यो, जोसंग धन छैन र जो सांसारिक कामनाहरुमा आसक्त छैन, आकांक्षारहित भएर त्यो यस संसार सागर देखि पार हुन्छ।

• विद्वा च सो वेदगु नरो इध, भवाभवे संगं इमं विसज्जा। सो वीततण्हो अनिघो निरासो अतारि सो जाति जारान्ति ब्रूमीति।। (सुत्तनिपात-१०६०)

अर्थात्, वेदलाई जान्नेवाला विद्वान यस संसारमा, जन्म या मृत्युमा आसक्तिलाई परित्याग गरेर र तृष्णा तथा पापरहित भएर जन्म र जरा देखि पार हुन्छ; म यहि भन्छु।

यस प्रकार वेद र वेदज्ञ ब्राह्मणहरुको प्रशंसा गरेको अनेकौं वचन गौतम बुद्धका उपदेशहरुमा पाइन्छन्। वस्तुतः त्यस समयका तथाकथित् वेदज्ञ पण्डितहरुमा दुई वटा ठूला-ठूला दोषहरु थिए; जसले सत्य सनातन वैदिक संस्कृति तथा पवित्र वेदज्ञानलाई नै कलंकित गरेका थिए –

• वैदिक यज्ञमा पशुबलि।
• जन्मजात ब्राह्मणत्वको अभिमान।

ति ब्राह्मणहरुको मान्यता थियो कि गोमेध, अश्वमध आदि वैदिक यज्ञ तथा ति यज्ञ-यागादिलाई उनीहरुले वेदमन्त्र द्वारा सम्पन्न गराउने गर्दथे। ति यज्ञहरुमा अज, मेष, अश्व, गौ आदि निरीह प्राणीहरुको बलि दिने गरिन्थ्यो। उनीहरुको यस्तो मिथ्या विश्वास थियो कि यस्ता हिंसापरक यज्ञबाट यी पशुहरुलाई स्वर्ग प्राप्ति हुन्छ तथा यजमानले पनि स्वर्ग प्राप्त गर्दछ।

समाजमा ब्राह्मणहरुको स्थान निक्कै उच्च थियो। ब्राह्मणत्वको निर्धारण उसको आचरण या कर्मले नभएर उसको जन्म या कुलको आधारमा हुने गर्दथ्यो। तत्कालिन ब्राह्मण वर्गले समाजका बहुसंख्यक वर्गलाई अस्पृश्य घोषित गरेर वेदाध्ययनबाट बन्चित गरेका थिए। उनीहरुका सामाजिक तथा धार्मिक अधिकारलाई निक्कै न्यून गरेर राखेका थिए।  समाजमा उनीहरुको अत्यन्तै दयनीय स्थिति थियो। यसप्रकारको अन्यायमूलक तथा विषमतापरक व्यवहारका विरुद्ध तथागत बुद्धले आफ्नो आवाज उठाए। गौतम बुद्ध कै असिम करुणा र उदात्त व्यक्तित्वले युगीन क्रान्तिलाई जन्म दियो। तथाकथित पण्डितहरुले वैदिक यज्ञमा गर्ने हिंसाका विरुद्ध जनमानस जागृत भयो। यसप्रकारको हिंसा, स्पृश्यास्प्रिश्य, छुवाछुत तथा जातिगत अभिमानका विरुद्ध बुद्ध द्वारा दिइएको चुनौती कै परिणाम स्वरूप जनसामान्य हरुको हृदयमा भगवान बुद्धलाई अपूर्व लोकप्रियता प्राप्त भयो। लाखौँ मानिसहरु बुद्धका अनुयायी बन्न थाले।

यदि उक्त समय महर्षि दयानन्द सरस्वति द्वारा प्रतिपादित वैदिक धर्मको स्वरूप हुन्थ्यो भने त बुद्धलाई क्रान्तिको संखघोष गर्नु पर्ने आवश्यकता नै पर्ने थिएन। महर्षि दयानन्दले वेदको प्रमाण दिएर नै सिद्ध गरिदिनुभयो कि वर्णको आधार गुण-कर्म-स्वभाव हो; जन्म हैन। साथै वेद प्रतिपादित यज्ञमा कुनै पनि प्रकारको हिंसालाई अनुमोदित गरिएको छैन। महर्षि दयानन्दको यो उद्घोषलाई उहाँ द्वारा रचित प्रसिद्ध ग्रन्थहरु- ‘ऋग्वेदादिभाष्यभूमिका’, ‘सत्यार्थप्रकाश’ तथा ‘संस्कारविधि’ आदिमा देख्न सकिन्छ।

अब यहाँ प्रसंगतः तथागत गौतम बुद्धका केहि त्यस्ता वचनहरु उद्धृत गरिन्छ, जसले मानव हृदयलाई झंकृत गरिदिन्छ र जसका कारणले सम्पूर्ण संसार भरि नै भगवान बुद्धलाई लोकोत्तर प्रतिष्ठा प्राप्त भयो।

अहिंसा परम धर्म:

अन्नदा बलदा चेता वण्णदा सुखदा तथा ।

एतमत्थवसं ञत्वा नास्सु गावो हानिंसु ते ।।

न पादा न विसाणेन नास्सु हिंसन्ति केन चि ।

गावो एळक समाना सोरता कुम्भ दूहना ।।

ता विसाणे गहेत्वान राजा सत्थेन घातयि । ।

अर्थात्, ति प्राचिन ब्राह्मणहरुले अन्न, बल, कान्ति र सुख प्रदान गर्ने गौको हिँसा कदापि गर्दैनथे, तर गाबु भरि दुध दिने, लात्ती र सिङले नमार्ने, बाख्रा समान सोझो गाईलाई आजका ब्राह्मणहरुले ‘गोमेध यज्ञ’ मा मार्ने गर्छन् । यसबाट यहि सिद्ध हुन्छ कि वास्तविक रुपमा वैदिक युगमा यज्ञमा पशुवध हुँदैनथ्यो । ‘ब्राह्मण धम्मिक सुत्त’ मा संगृहित महात्मा गौतम बुद्धका यी वचनहरुबाट भलिभाँती यो प्रकट हुन्छ कि वैदिक कालमा गौ आदि पशुहरुको यज्ञमा वध हुँदैनथ्यो ।

जन्मजात ब्राह्मणको निन्दा:

‘वसल सुत्त’ मा जन्मना वर्ण-व्यवस्थाको खण्डन गर्दै भगवान बुद्धले भन्छन्-

“न जच्चा वसलो होति, न जच्चा होति ब्राह्मणो ।

कम्मना वसलो होति, कम्मना होति ब्राह्मणो ।।”

अर्थात्, जन्मजात कुनै पनि वृषल या शूद्र हुँदैन र न जन्मजात कुनै ब्राह्मण हुन्छ । कर्मले नै शूद्र र कर्मले नै ब्राह्मण हुन्छ ।

“न जटाहि न गोत्तेहि, न जच्चा होति ब्राह्मणो।

यम्हि सच्चं च धम्मो च, सो सुचि सो च ब्राह्मणो ।।”

‘धम्मपद’को ‘ब्राह्मण वाग्ग’ मा संकलित तथागत बुद्धको यस वचनको तात्पर्य के हो भने “न जटाले, न गोत्रले, न जन्मले कुनै ब्राह्मण हुन्छ । जसमा सत्य र धर्म छ त्यहि शुचि (पवित्र) छ र त्यहि ब्राह्मण हो ।”

भगवान गौतम बुद्धले ‘अष्टांगिक मार्ग’ र ‘आर्य सत्य’ को बारेमा पनि आफ्ना प्रवचनहरुमा निक्कै उल्लेख गरेका छन् ।

भगवान बुद्धको दृष्टिमा सच्चा आर्य यस्तो छ:

“न तेन अरियो होति, येन पाणानि हिंसति ।

अहिंसा सब पाणानं, अरियोति पवुच्चति ।।” (धम्मठ वग्गो, धम्मपद-२७०)

अर्थात्, प्राणीको हिँसा गर्ने कुनै पनि आर्य हुँदैन । सर्व प्राणीहरुको अहिंसाले नै मनुष्य आर्य हुन्छ।

यहाँ एकजना आङ्ग्ल विद्वान ‘मोनियर विलियम्स’ को कथन सान्दर्भिक छ-

“बुद्धको उद्देश्य सनातन धर्मको नाश गर्नु नभएर अशुद्धिहरुबाट पवित्र गरेर प्राचिन शुद्ध रुपमा त्यसको पुनरुद्धार गर्नु थियो।”

त्यसैले सत्य जानौं, सत्य मानौं र सत्य नै गरौँ भन्ने वैदिक सिद्धान्तलाई जसरि महर्षि दयानन्द सरस्वति ज्यूले प्रकाश पार्नुभो, त्यहि मार्गको अनुसरण गर्दै हामि पनि अघि बढौं र हाम्रा आदर्श महापुरुषहरु माथि लागेका लान्छानाहरु मेटाउने प्रयास गरौँ। अस्तु..

नमस्ते..!

कृण्वन्तो विश्वमार्यम्…!

वैदिक धर्मको जय..!

-हार्दिक आभार:  डा. ज्वलन्त कुमार शास्त्री

(परोपकारी-पाक्षिक पत्रिका-अंक-८,)