उपनिषदहरुमा भनिएको छ:-

अंगुष्ठमात्रः पुरुषोsन्तरात्मा सदा जनानां हृदये सन्निविष्टः ।।

(कठ उपनिष्द् ६ । १७)

त्यो अन्तर्यामी परमात्मा सबको हृदयमा विराजमान छ ।

’वि’ र ’अन्’´ शब्दको व्याख्या:

शंका: ५- ’वि’ र ’अन्’´ शब्दबाट प्रकृति र जीव अर्थको ग्रहण कसरि हुन्छ ?

समाधान:- ’अन्’ शब्दको अर्थ जीव त प्रत्यक्ष नै छ । किनकि (अनिति, प्राणिति, जीवतीति = अन्) ’अन्’ धातुको अर्थ जिउनु हो। ’जीव’ धातुको जुन अर्थ छ, त्यहि अर्थ ’अन्’ धातुको पनि छ । अतः ’जीव’ र ’अन्’ शब्द एकै अर्थको प्रकाशक हुन् । यसै ’अन्’मा ’प्र’ उपसर्ग जोड्नाले प्राण शब्द बन्दछ । यस प्रकार अप+अन् = अपान्; सम+अन् = समान, उद्+आ+अनः = उदान, वि+आ+अन = व्यान शब्द बन्दछन् । केवल भेद यत्ति छ कि अन् शब्दमा नकार ’हल’ छ। त्यसैले अन् धातु बाट ’क्विप्’ प्रत्यय गर्दा हलन्त ’अन्’ शब्द सिद्ध हुन्छ। ’अन्’ र ’अन’ मा कुनै भेद छैन । यस्ता प्रयोग संस्कृतमा निक्कै आउँछन् । जस्तै: ’तज्जलान्’ यो छांदोग्योपनिषद् तृतीय प्रपाठक चतुदर्शखण्ड प्रथमानुवाकको वचन हो । यसमा ’तत्+ज+ल+अन्’ शब्द छ। यहाँ पनि अन् धातु बाट ’क्विप्’ प्रत्यय नै छ । अतः ’अन्’ शब्दको अर्थ जीवात्मा सिद्ध भयो। ’ओ३म्’ शब्दको अर्थ त परमात्मा प्रसिद्ध नै छ । अब रह्यो ’वि’ शब्द । फलित बाट नै ’वि’ शब्दको अर्थ प्रकृति निस्कन्छ । किनकि परमात्मा र जीवात्माको अर्थ दिने शब्द त यसमा विद्यमान छ नै। अतः ’वि’ शब्दको अर्थ शेष प्रकृतिको अतिरिक्त अन्य के होला? व्याकरण शास्त्रको एक नियम छ:-

सहचरितासहचरितयोः सहचरितस्यैव ग्रहणम् ।। (परिभाषा १११)

यहाँ यस हेतुले परमात्मा र जीवात्मा वाचक ओ३म्+अन् शब्दका साथ पठित ’व’ शब्दको अर्थ प्रकृति नै होला, अन्य हैन।

द्वीतीय अर्थ: अथवा (व्योमन्) शब्दमा ’वि+ओम्+अन्’ जुन तीन शब्द छन्, तिमध्ये (विशेषण+अनिति प्राणयति जीवान् यः स व्यन्) ’व्यन्’ (वि+अन्) ’ओ३म् शब्दको विशेषण पनि हुन सक्छ । जुन ’ओ३म्’ ब्रह्मले सब प्रकारले जीवहरुलाई जीवित गरिरहेको छ, त्यो ’व्यन्’ हो। यस प्रकार यसका अनेक अर्थ हुन्छन्।

अब यहाँ हेरौं कि यास्काचार्यले पनि यसका तीन अर्थ नै देखाएका छन् । ब्रह्म, जीव र आदित्य यी तीनै पदार्थहरुमा यो मन्त्र घट्छ। ’आदित्य’ पद बाट प्रकृतिको ग्रहण हुन्छ। यसबाट पनि सिद्ध हुन्छ कि यो मन्त्रले तीन पदार्थहरुको नै वर्णन गरिरहेको छ । अतः यो स्पष्ट सिद्ध छ कि ’व्योमन्’ शब्दमा तीन पद छन्।

’व्योमन्’ शब्द निर्विभक्तिक हुनाको कारण:

सबैलाई यो अवगत छ कि ’व्योमन्’ शब्दमा विभक्ति छैन। उसको लोप भएको छ । ’व्योमन्’ शब्द वेदहरुमा जहाँ-जहाँ आउँछ, त्यहाँ-त्यहाँ प्रायः विभक्तिको लोप नै देखिन्छ । किन ? किनकि यसको मध्यगत शब्द ’ओ३म्’ हो र यो ’अव्यय’ हो । अतः यसको योग बाट यी दुई पनि अव्ययवत् नै प्रयुक्त भएका छन्। यथाः

देवा वा एतस्यामवदन्त पूर्वे सप्त ऋषयस्तपसे ये निषेदुः ।

भीमा जाया ब्राह्मणस्योपनीता दुर्धां दधाति ’परमे व्योमन्’ ।। (अथर्व॰ ५ । १७ । ६)

एवं सधस्थाः परि वो ददामि यं शेवधिमावहाज्जातवेदाः ।

अन्वागन्ता यजमानः स्वस्ति तं स्म जानीत् ’परमे व्योमन्’ ।। (अथर्व ६ । १२३ । १)

यद्देवा देवान् हविषा यजन्तामर्त्यान् मनसा मर्त्येन ।

मदेम तत्र ’परमे व्योमन्’ पश्येम तदुदितौ सूर्यस्य ।। (अथर्व ७ । ५ । ३)

यहाँ केवल तीन उदाहरण मात्र दिइएको छ। चार वेदमा यो ’परमे व्योमन्’ शब्द अनेक पटक आएको छ । त्यहाँ सर्वत्र नै सप्तमी विभक्तिको प्रायः लोप पाइन्छ।

महर्षि पाणिनिको जो यो- “सुपां सुलुक्पूर्वसवर्णाच्छेयाडाड्यायाजालः” (अष्टाध्यायी ७/१/३९) सूत्र छ, यसले वेदमा ’सुप्’ को स्थानमा ’सु’ र लोप आदि विधान गर्दछ । त्यसैले केवल ’व्योमन्’ शब्दको लागि मात्र हैन ।यो एक सामान्य सूत्र हो। तब के कारणले ’व्योमन्’ शब्द जहाँ-जहाँ आएको छ, त्यहाँ-त्यहाँ प्रायः सप्तमी विभक्तिको लोप भएको पाइन्छ? यसबाट वेदको कुनै गूढ तात्पर्य प्रतीत हुन्छ । वेदको तात्पर्य अत्यन्त गूढ छ। लाखौँ मनुष्यहरुमध्ये कसै-कसैले मात्र त्यसलाई जान्दछन्। त्यसैले वेदमा ’ओ३म्’ शब्द नै छैन भन्नु ठीक हैन। जसरि प्रकृति र पुरुषका मध्यमा नै ब्रह्म विराजमान छ; तर कसैलाई देखाइ दिन्न, त्यसै प्रकार ’ओ३म्’ शब्द पनि सब वेदमा छ, तर सब मनुष्यहरुलाई देखाइ दिन्न।

क्रमशः..