ओ३म्..

रौँको छाला काढ्नु…..

निश्चर्मणो गामरिणीत धीतिभिर्या जरन्ता युवशा ताकृणोतन |

सौधन्वना अश्वादश्वमतक्षत युक्त्वा रथमुप देवाँ अयातन ||

ऋग्वेद:१/१६१/७

ऋषि: दीर्घतमा औचथ्यः/ देवता: ऋभवः/ छन्द: जगती/ स्वर: निषादः

पद पाठ: उ॒द्वत्ऽसु॑ । अ॒स्मै॒ । अ॒कृ॒णो॒त॒न॒ । तृण॑म् । नि॒वत्ऽसु॑ । अ॒पः । सु॒ऽअ॒प॒स्यया॑ । न॒रः॒ । अगो॑ह्यस्य । यत् । अस॑स्तन । गृ॒हे । तत् । अ॒द्य । इ॒दम् । ऋ॒भ॒वः॒ । न । अनु॑ । ग॒च्छ॒थ॒ ॥

अन्वय: हे मनुष्या यूयं धीतिभिश्चर्मणइव गामरिणीत। या जरन्ता युवशा शिल्पिनौ स्यातां ता शिल्पकर्मसु प्रवृत्तौ निरकृणोतन। सौधन्वनाः सन्तोऽश्वादश्वमतक्षत रथं युक्त्वा देवानुपायातन।

धीतिभिः             मनन द्वारा/विविध क्रिया द्वारा
गाम्:                  वाणीलाई
चर्मण्:                छालाबाट
निः                    रहित गरेर
अरिणीत‌:             प्राप्त‌ गर
या:                    जुन दुई (माता-पिता)
जरन्ता:                वृद्ध (हुँदै छन्)
ता:                    ति दुईलाई
युवशा:                युवा समान
अकृणोतन:           गर
सौधन्वनाः            धनुर्विद्यामा कुशलहरु!
अश्वात्:               अश्व बाट
अश्वम्:                अश्वलाई
अतक्षत:              बनाओ र
रथम्:                  रथलाई
युक्त्वा:               जोडेरर
देवान्:                 दिव्य पदार्थहरुलाई
उप+अयातन:        समीप रहेर प्राप्त गर | अथवा
रथं+अयातन:        रथलाई जोडेर विद्वानहरुका सपिपमा जाउ|

भावार्थ: यस मन्त्रमा वाचकलुप्तोपमालङ्कार च। जुन मनुष्यले औंला समान कर्म गर्ने र शिल्पविद्यामा प्रीति राख्ने पदार्थको गुण जानेर यान आदि कार्यमा उनको उपयोग गर्दछन् तिनले दिव्य भोग प्राप्त गर्दछन् ॥

             निचर्मणो गामरिणीत धीतिभिः को अर्थ सायणाचार्य आदिले ‘गौ को छाला काढ’ भनेर गरेका छन्, तर यहाँ यस्तो अर्थको कुनै संगति नै छैन | अँ, यसबाट वेदको टाउकामा गोहत्याको कलंक अवश्यक लाग्दछ, जो सर्वथा अन्याय हो | वेदमा गौलाई अघ्न्या = न मार्न योग्य मानिएको छ | सायणादिको अर्थ गां मा हिंसीः (गौलाई न मार) यस वेदवचनको विरोधी पनि हुन्छ | समस्त ऋषि मुनि यहि मान्दछन् कि वेदमा ‘वदतो व्याघात दोष’ = पारस्परिक विरोध छैन  | फेरी यदि सायणको अर्थ ठीक छ भने वेदवाक्य ‘निश्चर्मणं गामकुरुत’ हुनु पर्ने, ‘निश्चर्मणो गामरिणीत’ हैन | चर्म रहित भयो भने त त्यो गौ नै रहन्न| त्यसैले यस वाक्यको अर्थ अर्कै हुन्छ | ‘गौ’ शब्दको एक अर्थ वाणी पनि हो, यस अर्थलाई मान्दा यसको अर्थ हुन्छ- वाणीलाई चर्म्म रहित गरेर प्राप्त गर अर्थात कुराको मर्मलाई जान, जुन समय पाएर ‘रौंको छाला काढ्ने’ रुपमा प्रयोग भयो| ‘गौ’को एक अर्थ रौँ पनि हो | रौँको छाला काढ्ने अर्थ सबैले जान्छन् |

यस मन्त्रमा उत्तम शिल्पिहरुलाई आदेश छ | उनको कार्य्य नै यस्तै हुन्छ कि जसमा उनलाई यस कुराको आवस्यकता छ | तिनीहरुले आफ्नो विद्याको सारा रहस्यहरुलाई हस्तगत नगर्ने हो भने त कार्य नै चल्दैन |

दोस्रो चरणमा उपदेश छ जुन वृद्ध माता-पिता छन्, तिनलाई युवा समान बनाउ | ऋग्वेद (१/११०/८) मा पनि यहि ढंगको कुरो गरिएको छ –जिद्री युवाना पितराकृणोतन = वृद्ध माता-पितालाई युवा गराइदेउ | माता-पितालाई युवा गराउनुको भाव यहि हो कि उनीहरुले वार्द्धक्यको कष्टलाई अनुभव नगरुन |

तेस्रो चरणमा भनिएको छ सौधन्वना अश्वादश्वमतक्षत = हे उत्तम शिल्पिहरुहो! घोडा बाट घोडा बनाउ | घोडा बाट घोडा नै बन्दछ, पैदा हुन्छ | फेरी वेदले यो कुरो किन भनेन? यसको सीधासादा अर्थ यहि हो कि घोडा बाट उत्तम घोडा पैदा गर अर्थात तिम्रा पशुहरुका सन्तान आकार, शक्ति आदिमा हीन नहुन पाउन | यस विषयमा सावधानता नअपनाउने हो भने त उत्तरोत्तर ह्रास हुन लाग्छ| चत्तुर वैज्ञानी मनुष्यले यस ह्रासलाई रोकेर उत्तरोत्तर उत्कर्षको व्यवस्था गर्दछ |

चौथो चरणमा एक आवश्यक व्यवहारिक तत्वको उपदेश छ कि शिल्पिहरुले आँफू भन्दा उत्कृष्ट विद्वानहरुको संगति गर्दै रहनु पर्दछ ताकि शिल्पको उत्तरोत्तर उन्नति भइरहोस |अस्तु..

नमस्ते..!

-हार्दिक आभार: स्वामी वेदानन्द तीर्थ सरस्वती (स्वाध्याय सन्दोह बाट)