वो बात ही क्या?- – सोमेश पाठक

‘धीरत्व’ कर्म का आभूषण जिस क्षण बनने को आतुर हो,

वह कर्म सफलता की चोटी को तत्क्षण ही पा जाता है।

‘वीरत्व’ धर्म की वेदी पर जिस क्षण बढऩे को आतुर हो,

फिर धर्म-कर्म बन जाता है और कर्म-धर्म बन जाता है।।

संसार समरभूमि है और है युद्धक्षेत्र रणवीरों का,

है कुछ रण के रणधीरों का और कुछ है धर्म के वीरों का।

यहाँ कुरुक्षेत्र है धर्मक्षेत्र और कर्मक्षेत्र भी धर्मक्षेत्र,

————————

है कर्मक्षेत्र यहाँ धीरों का और धर्मक्षेत्र यहाँ वीरों का।।

वो बात ही क्या जिस बात में कोई बात न हो और बात हो वो,

हर बात महज एक बात ही है गर बात में कोई बात हो तो।

इन धर्म-कर्म की बातों में एक बात छिपी है ऐसी भी,

कुछ बात हो फिर उस बात की भी

इस बात की गर कुछ बात हो तो

– सोमेश पाठक

आचार्य धर्मवीर जी के प्रति उद्गार: – सोमेश पाठक

वही ऋष्युद्यान है, वही बगीचे, वही पक्षियों की चहचहाहट…

वही गगनचुंबी यज्ञशाला, वही सवेरा, वही वेद मन्त्रों की ध्वनियाँ…

वही रास्ते हैं और रास्तों पर चलने वाले भी।

वही हवाओं के झोंके, वही पेड़ों की सरसराहट और मन्द-मन्द खुशबुएँ……पर न जाने क्यूँ ये नीरस से हो गये हैं।

वही कतार में खड़े भवन कि जैसे मजबूर हैं स्थिर रहने को।

और आनासागर भी शान्त… कि जैसे रूठ गया हो और कह रहा हो कि वो आवाज कहाँ है?

जिसकी तरंग मुझमें उमंग लाती थी।

आह! सब कुछ तो वही है पर कोई है…..जो अब नहीं है।

– सोमेश पाठक

दास प्रथा र बलि प्रथालाई बाइबलमा मान्यता:

ओ३म्..

दास प्रथा र बलि प्रथालाई बाइबलमा मान्यता:

वेदले शूद्र बनायो…,  मनुस्मृतिले शूद्र बनायो…., पुराणले शूद्र बनायो…! बस्, बनाएन त केवल बाइबल र कुरानले! यहि दोष लगाएर अहिले नेपाली समाजमा एकापसमा वैमनस्यता सिर्जना गरिदै छ र अशिक्षित सोझा-साझा हिन्दु समुदायलाई धमाधम ईसाई तथा इस्लामी करण गरिदै छ।

यस्ता यस्ता लाल-बुझक्कडहरु पनि छन् जसलाई यो पनि थाहा नहुन सक्छ कि वेद कतिवटा छन् र तिनमा कति-कति अध्यायहरु छन्? तर पास्टर र मुल्लाका हातका कठपुतली बनेर आफ्नो सत्य सनातन वैदिक धर्म, धर्मशास्त्रहरु र संस्कृति तथा परम्परालाई धारे हात लगाएर गालि दिनमा स्वयंलाई निक्कै विद्वान तथा ज्ञानी सम्झन्छन्। यसमा ति तथाकथित् दलित नेता र यसको नाउमा राजनीतिको व्यापार गर्ने दलालहरु नै अग्रपंक्तिमा छन्। यिनलाई यो पनि थाहा छैन कि सुद्र कसलाई भनिन्छ र दलित भनेको केहो र  कसले बनायो। बस्, यिनलाई त थाहा छ केवल लाभ-हानिको फोहोरी राजनीति..! त्यसैको दल-दलमा अरुलाई पनि धकेल्न चाहन्छन्।

यिनै अति ज्ञानि भनाउदा लाल-बुझक्कड हरुलाई एउटा साधारण प्रश्न:-

  • मानौं वेद, स्मृति र पुराणमा मिथ्या कुरो लेखिएको छ, तर के कहिल्यै कुनै मुल्लालाई लूट, काट-मार र बलात्कारको आज्ञा दिने कुरानको बिरुद्ध बोलेको सुनेका छौ???
  • के कहिल्यै कुनै ईसाई पादरी तथा पास्टरलाई दासप्रथा, समलैंगिक मैथुन, आफ्नै पिता संग अवैध सम्बन्ध स्थापित गरेर सन्तान जन्माउने, आफ्नी माता र माता समान भाउजु संग पनि यौन सम्बन्ध कायम गर्न सकिने, आफ्नै सगोत्र दिदी-बहिनी संग पनि विवाह गर्न सकिने,  विवाहित भएर पनि मामाकी छोरीहरु र उनकी दासिहरु बाट बच्चा पैदा गर्न सकिने शिक्षा दिने, पशु-पंक्षी तथा मानव बलिको समेत आज्ञा दिने बाइबलको विरुद्ध बोलेको सुनेका छौ???
  • के कहिल्यै तिमीले पनि वेद र स्मृति ग्रन्थलाई मिथ्या आरोप लगाएर सडकमा कुर्लिए झैं मानवतालाई नै कलंकित गर्ने शिक्षा दिने ति कुरान र बाइबलको पाठका बारेमा तिनीहरु संग कुनै प्रश्न गरेका छौ???
  • तिनको विरुद्ध पनि एक शब्द बोलेका छौ???
  • आफ्नो धर्मलाई सुधार्नको लागि के एउटा तिमि मात्र जन्मिएका छौ??
  • के यसरि नै सुधार हुन्छ धर्मको??
  • धर्मको बारेमा केहि बुझेका छौ??
  • ईद उल जोहा कसरि सुरु भयो??

समस्त मानवतालाई नै कलंकित गर्ने बाइबलको गलत शिक्षा:

  • ईसाईहरुको भगवान (येहोवा) ले अब्राहाम संग उसको एकमात्र छोरो इसहाकको बलि चढाउने आदेश दियो। (बाइबल:उत्पत्ति:२२/११८)
  • “पहिले जन्‍मने सबै बालक र गाई-वस्‍तुका बाछाहरू मलाई अर्पण गर्‌ किनभने इस्राएलको हरेक जेठो छोरा र गाई-वस्‍तुले ब्‍याएको पहिलो बाछो मेरा हुन्।” (बाइबल:प्रस्थान-१३/२)
  • परमप्रभुलाई बिनाशर्त अर्पण गरिएको मानिस वा पशु वा जमिन अर्पण गर्नेले त्‍यसलाई बिक्री गर्नु वा किनी फिर्ता लिन पाउनेछैन। त्‍यो सदाकालको निम्‍ति परमप्रभुको हो।बिनाशर्त अर्पण गरिएको मानिसलाई पनि किनी फिर्ता लिन सकिनेछैन, त्‍यसलाई मार्नुपर्छ। (बाइबल:लेबी-२७/२८-२९)
  • परमप्रभुको वेदीमा पूरा गरी जलाउनुपर्ने बलिहरू त्‍यही स्‍थलमा चढाओ। जुन बलि चढाउँदा मासुचाहिँ तिमीहरू खान्‍छौ र रगत वेदीमा खन्‍याइदिन्‍छौ, ती पनि त्‍यहीँ चढाओ (बाइबल:व्यवस्था-१२/२७)
  • …दिन-दिनको होमबलिको निम्‍ति दुईवटा एकवर्षे निष्‍खोट थुमाहरू।पहिलो पाठो बिहान र दोस्रो पाठो बेलुका चढाउनू। (बाइबल:गन्ति:२८/३-४)
  • विश्रामको दिनचाहिँ दुईवटा एकवर्षे निष्‍खोट थुमा चढाउनू.. र मद्यबलि चढाउनू। (बाइबल:गन्ति:२८/९)
  • हरेक महिनाको पहिलो दिनमा यी पशुहरूको होमबलि चढाउनू– दुईवटा साँढेहरू, एउटा साँढ-भेडा र सातवटा एकवर्षे थुमाहरू यी सबै पशुहरू निष्‍खोट हुनुपर्छ।(बाइबल:गन्ति:२८/११)
  • उचित मद्यबलि यस्‍तो हुन्‍छ, हरेक साँढेसित दुई लिटर दाखमद्य, साँढ-भेडासित डेढ लिटर र पाठोसित एक लिटर दाखमद्य। वर्षभरि हरेक महिनाको पहिलो दिनमा चढाउने होमबलिको यही नियम हो।दिनहुँ मद्यबलिसित चढाउने होमबलिबाहेक एउटा बोको पापबलिको रूपमा चढाउनू।(बाइबल:गन्ति:२८/१४-१५)
  • परमप्रभुलाई खुसी पार्ने बास्‍नाको निम्‍ति एउटा होमबलि चढाउनू। निष्‍खोट दुईवटा साँढेहरू, एउटा साँढ-भेडा र सातवटा एकवर्षे पाठाहरू बलि चढाउनू।(बाइबल:गन्ति:२८/२७)
  • तिमीहरूले मलाई चढाउनुपर्ने अन्‍न र दाखमद्यको प्रशस्‍तताबाट ठीकसित समयमा देओ। “तिम्रा जेठा छोराहरू मलाई देओ। तिम्रा गाई-वस्‍तु र भेडाको पहिलो बाछो वा पाठो मलाई देओ। पहिले जन्‍मेको बाछो वा पाठो सात दिनसम्‍म माऊसित बसोस् र आठौँ दिनमा त्‍यो मलाई चढाउनू। (बाइबल:प्रस्थान-२२/२९-३०)
  • तिमीहरूलाई कमारा-कमारी चाहिन्‍छ भने तिनीहरूलाई तिम्रा चारैपट्टि भएका जातिहरूबाट किन्‍नू।तिमीहरूका माझमा बास गर्ने विदेशीहरूका छोरा-छोरी पनि तिमीहरूले किन्‍न सक्‍छौ। तिम्रा देशमा जन्‍मेका यस्‍ता बाल-बालिकाहरू तिम्रा सम्‍पत्ति हुन सक्‍छन्। अनि तिनीहरूलाई तिम्रा छोराहरूका हातमा पैतृक सम्‍पत्तिका रूपमा छोडिराख्‍न सक्‍नेछौ। तिनीहरूले आफ्‍ना जीवनभरि तिम्रा छोराहरूको सेवा गर्नुपर्नेछ। तर तिमीहरूले आफ्‍ना इस्राएलीहरू छिमेकीहरूसित निष्‍ठुर व्‍यवहार नगर्नू। (बाइबल:लेबी-२५/४४-४६)
  • “कुनै मानिसले आफ्‍नी छोरीलाई कमारी बनाएर बेचेको छ भने त्‍यो केटी कमाराहरूजस्‍तो स्‍वतन्‍त्र भएर जान पाउनेछैन। कसैले त्‍यसलाई स्‍वास्‍नी बनाउन किनेको थियो र अब आफ्नी स्‍वास्‍नी बनाएर राख्‍न मन पराउँदैन भने त्‍यो केटीलाई त्‍यसकै बुबालाई बेचिदेओस्। त्‍यसको मालिकले त्‍यसलाई कुनै विदेशीको हातमा बेच्‍न सक्‍नेछैन किनभने त्‍यसले कमारीलाई अन्‍याय गरिसकेको छ। कुनै मानिसले आफ्‍नो छोरोको लागि कमारी किनिदिएको छ भने त्‍यसलाई छोरीजस्‍तै गरोस्। कुनै मानिसले अर्की स्‍वास्‍नी ल्‍यायो भने त्‍यसले अघिल्‍ली स्‍वास्‍नीलाई खानपान, लुगाफाटा र अघिझैँ स्‍वास्‍नीको अधिकार दिइराखोस्। यदि त्‍यस मानिसले आफ्‍ना यी कर्तव्‍यहरू पूरा गर्दैन भने त्‍यसले अघिल्‍लो स्‍वास्‍नीलाई एक पैसा नलिई स्‍वतन्‍त्र गरेर छोडिदेओस्। (बाइबल:प्रस्थान:२१/७-११)
  • दासलाई मालिकको इच्छानुसार कडा सजाय दिन सकिन्छ। (बाइबल:लूका:१२/४७-४८)
  • एक पटक परम प्रभूले मोसालाई मदीनामा आक्रमण गर्ने आदेश दियो किनकि उनीहरुले इसरायलीहरुको धर्म परिवर्तन गर्ने कोशिश गरेका थिए। मोसाका सैनिकहरुले मदीनाका सारा मानिसहरुलाई मारे र अन्य मालका साथै ३२,००० कन्या केटीहरुलाई आफ्ना दासी बनाएर सेनाका साथ आपसमा बाँडे। २% परम प्रभूको भाग पुजारीले पायो जसबाट उसको भागमा ३६५ कन्या केटीहरु आए। (बाइबल: गन्ति:३१/ १-४८)
  • कमाराहरू हो, ख्रीष्‍टको सेवा गरेझैँ इमानदारिसाथ तिमीहरूका संसारका मालिकहरूको डर राखेर आज्ञा मान्‍नू।तिमीहरूको काम आँखाको अघि मान्‍छेलाई देखाउने र उनीहरूबाट स्‍याबासी पाउने किसिमको मात्र नहोस् तर परमेश्‍वरको इच्‍छाअनुसार ख्रीष्‍टकै कमारोले झैँ पूरै दिलोज्‍यानले काम गर। (बाइबल:एफिसी-६/५)

ब्राह्मण निर्धारण जन्मले वा कर्मले ???
अज्ञानताका र स्वार्थवश ब्राह्मणको निर्धारण माता-पिताको जातीको आधारमा सुरु गरियो तर वैदिक प्रणाली अन्तर्गत वर्णव्यवस्था व्यक्तिको गुण-कर्म-स्वाभाव अनुसार नै गर्ने गरिन्थ्यो जस्तै:
जन्मना जायते शूद्रः संस्कारात् भवेत् द्विजः।
वेद-पाठात् भवेत् विप्रः ब्रह्म जानातीति ब्राह्मणः।।
जन्मले मनुष्य शुद्र र संस्कारले द्विज (ब्रह्मण-क्षेत्रीय-वैश्य) बन्दछ। वेद पठान-पाठन गर्नाले विप्र र जसले ब्रह्मलाई जान्दछ त्यो ब्राह्मण हुन्छ।
ब्राह्मणको स्वभाव:
शमोदमस्तपः शौचम् क्षांतिरार्जवमेव च।
ज्ञानम् विज्ञानमास्तिक्यम् ब्रह्मकर्म स्वभावजम्।।
चित्तमा नियन्त्रण, इन्द्रियहरुको नियन्त्रण, शुचिता, धैर्य, सरलता, एकाग्रता तथा ज्ञान-विज्ञानमा विश्वास तथा दखल। वस्तुतः ब्राह्मणलाई पनि जन्मले शूद्र नै भनिएको छ। यहाँ ब्राह्मण शब्द  क्रिया संग सम्बन्धित छ। ब्रह्मको ज्ञान हुनु आवस्यक छ। केवल ब्राहमणको परिवारमा जन्म लिनाले मात्र कुनै ब्राह्मण बन्दैन।

यास्क मुनिको निरुक्तका अनुसार – ब्रह्म जानाति ब्राह्मण: ब्राह्मण त्यो हो जसले ब्रह्म (अंतिम सत्य, ईश्वर या परम ज्ञान) लाई जान्दछ । अतः ब्राह्मणको अर्थ -“ईश्वर ज्ञाता” हो।
तर हिन्दू समाजमा ऐतिहासिक स्थिति यहि रहेको छ कि पारंपरिक पुजारी तथा पंडित नै ब्राह्मण हुने गर्छन्। यसैकारणले आज हाम्रो समाजमा ब्राह्मणले धर्मको व्यवसाय पनि गर्दछन् र उनकै कारणले धार्मिक परंपरा हाम्रो जीवन बाट लुप्त हुँदै छ।।

शूद्रको बारेमा महर्षि मनुको भनाइ:

शूद्रो ब्राह्मणतामेति ब्राह्मणश्चैति शूद्रताम्।

क्षत्रियाज्जातमेवं तु विद्या द्वैश्यात्तथैव च।। (मनु.१.१०)

ब्राह्मण वर्णमा पैदा भनेको व्यक्ति पनि यदि ब्राह्मण वर्णको गुण, कर्म र स्वभाव छैन भने ऊ शूद्र वर्णमा गनिन्छ र शूद्र वर्णमा पैदा भएको व्यक्ति पनि यदि ब्राह्मणको जस्तो गुण, कर्म र स्वभाव छ भने त्यो ब्राह्मणमा गनिन्छ। अर्थात, श्रेष्ठ अश्रेष्ठ कर्म अनुसार शूद्र ब्राह्मण र ब्राह्मण शूद्र हुन सक्छ। जो ब्राह्मण, क्षत्रिय वैश्य र शूद्र जसको गुण जस्तो हुन्छ त्यो त्यसै वर्णको हुन्छ।

अनेत्र पनि भनेका छन् “जन्मना जायते शूद्र: कर्मणा द्विज उच्यते ।” अर्थात, जन्मदा सब शूद्र नै हुन्छन् र कर्म द्वारा नै ति ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य र शूद्र बन्दछन्। वर्तमानमा ‘मनुवाद’ शब्दलाई नकारात्मक अर्थमा लिईदैछ।

बाइबलमा संशोधन:

सन् १६११ सम्म बाइबलको King James Version मात्र संसारमा चल्दथ्यो र ईसाईहरुको लागि त्यो नै लक्ष्मणरेखा समान हुन्थ्यो। सन् १८७०मा यसमा भएका दोषहरु हटाउने दृस्टिले यसको परिष्कृतकरण शुरू भयो त्यस पछी सन् १८८१-१८८५ मा यसको ब्रिटिश संस्करण निकालियो। सन् १९०१मा यसलाई धोई-पखाली अमेरिकन संस्करण निकालियो। सन् १९३७, १९४६, १९५२मा हरेक पटक सुधार गरेर नयाँ नयाँ स्तरीय संस्करण निकालियो। सन् १९७७ मा आज सम्म जे पनि बाइबलको  नाममा उपलब्ध भयो त्यसलाई यसमा समावेस गरेर संसारका सामु राखियो।

अब वेदको खुट्टा तान्न खोज्ने ति लाल बुझक्कडहरु संग सोध्न चाहन्छु कि तिमीले कुन चाहिं वेद पढेका छौ??? र कुन वेद र मनुस्मृतिले तिमीलाई दास बनायो या बनाउने शिक्षा दिन्छ??? त्यो वेदले जसको लिप्यान्तरण मैक्समूलरले गरेको थियो?? या जसलाई मुस्लिम र ब्रिटिश शाषकहरुले लेख्न लागेका थिए त्यो?

अब त दास र शूद्रमा के फरक छ त्यो बुझियो होला। कि अझैं पनि वेद र मनुस्मृति नै निशाना मा रहन्छन्? या अन्य तथाकथित् पवित्र पुस्तकहरु समक्ष उनको तुलनात्मक समीक्षा हुनेछ? त्यसो त सत्य सनातन वैदिक संस्कृतिको सच्चा इतिहास पढ्ने गर्नु त्यसमा अवगत हुने छ कि वैदिक कालमा दास प्रथा थिएन। र जुन विद्रूपता हाम्रो वर्णव्यवस्थामा आयो त्यो यस्तै साहित्यको छायाँ समाजमा परे पछी मात्र आएको हो।
यो सबै लेख पढे पछी धेरै जसो लाल बुझक्कडहरुको पेटमा शूल उत्पन्न हुनसक्छ। सत्य सनातन वैदिक धर्म र शास्त्रहरुको बारेमा त्यसैले मात्र लेख्ने गरोस् जसले स्वयं यिनको अर्थलाई बुझेर गहीरो अध्ययन गरेको होस्। फेरी पनि यदि केहि भन्ने इच्छा छ र जिब्रोमा कुत्कुती लाग्छ भने पहिले निम्न श्लोकलाई एक पटक अवस्य सम्झने गर्नु-

अधीत्य चतुरो वेदान् सर्वशास्त्राण्यनेकशः।

 ब्रहात्वं न जानेती दर्वी पाकरसं यथा।। 
यथाखरचंदनभारवाही भारस्यवेता न तु चंदनस्य।

 तथैव विप्रा षटशास्त्रयुक्ता सद्ज्ञानहीनाः खरवद् वहन्ति।। 

अर्थात, चारै वेद एवं अनेकौं शास्त्रहरु पढी सके पछी पनि यदि ब्रह्मज्ञान भएन भने त्यो त्यस्तै हो जस्तो कर्छुलो अनेक व्यंजनहरुमा घुमेर पनि तिनको स्वाद देखि अनभिज्ञ रहन्छ जस्तै गधाले चंदनको भारि बोक्छ तर त्यसको सुगंधलाई जान्दैन, त्यस्तै नै त्यो विद्वान हुन्छ जुन वटै शास्त्रहरुको ज्ञाता भएर पनि सद्ज्ञान बाट हीन त्यसले पनि गधाले भारि बोके सरह शास्त्र मदविद्या मदको भारि बोकिरहेको छ।। अस्तु..

नमस्ते…!

-प्रेम आर्य

दोहा, कतार बाट

…वैदिक ईश्वर-३

ओ३म्..

…वैदिक ईश्वर-३

प्रश्न: तपाइँ ईश्वरको अस्तित्व कसरि सिद्ध गर्नुहुन्छ?

उत्तर: प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष प्रमाणहरु द्वारा ।

प्रश्न: तर ईश्वरमा प्रत्यक्ष प्रमाण घट्न सक्दैन फेरी तपाइले उसको अस्तित्व कसरि सिद्ध गर्नुहोला?

उत्तर:

  • प्रमाणको अर्थ हुन्छ ज्ञानेन्द्रियहरु द्वारा स्पष्ट रूपले जानिएको निर्भ्रांत ज्ञान । तर यहाँ ध्यान दिन लायक कुरो छ कि ज्ञानेन्द्रियहरु द्वारा गुणको प्रत्यक्ष हुन्छ गुणीको हैन। उदाहरणको लागि तपाइले यो लेख पढ्ने बेलामा लेखकको ज्ञान हुँदैन तर कम्प्युटरको पर्दामा केहि आकृतिहरु देखिन्छन जसलाई तपाइँले स्वयं सम्झेर केहि अर्थ निकाल्नुहुन्छ। र फेरी तपाइँ यस निष्कर्षमा पुग्नुहुन्छ कि यो लेख लेख्ने वाला कुनै न कुनै अवश्य होला अनि तपाइँ निश्चय गर्नुहुन्छ तपाइँको नजिकमा लेखक हुनुको प्रमाण छ। यो “अप्रत्यक्ष” प्रमाण हो तथापि यो “प्रत्यक्ष” प्रतीत हुन्छ। ठीक यस्तै गरेर यो पूरा सृष्टि, जसलाई हामि उसको गुणलाई आफ्ना ज्ञानेन्द्रियहरुले ग्रहण गरेर अनुभव गर्दछौं; ईश्वरिय अस्तित्व तिर संकेत गर्दछ।
  • जब कुनै इन्द्रिय गृहीत विषय बाट हामि कुनै पदार्थसंग सीधा सम्बन्ध जोड्न सक्छौं, तब हामि उसलाई “प्रत्यक्ष प्रमाणित” भएको दावी गर्दछौं। उदहारणको लागि तपाइँले आँप खाँदा मिठासको अनुभव गर्नुहुन्छ र त्यस मिठासलाई आँफूले खाएको आँप संग जोड्नुहुन्छ। यहाँ महत्वपूर्ण यो छ कि तपाइँले यस्तो प्रत्यक्ष प्रमाण केवल उस इन्द्रियसंग जोड्न सक्नुहुन्छ जसबाट तपाइले त्यस विषयको अनुभव गर्नको लागि प्रयोग गर्नुभएको थियो। यस प्रकार पूर्वोक्त उदहारणमा तपाइले आँपको ‘प्रत्यक्ष’ ‘कान’ले गर्न सक्नुहुन्न, तर ‘जीब्रो’, ‘नाक’ या ‘आँखा’ ले मात्र गर्न सक्नुहुन्छ। वास्तवमा सम्झनको लागि सरलता होस भनेर मात्र हामीले यसलाई ‘प्रत्यक्ष प्रमाण’ भन्न सक्छौं तर यथार्थमा यो पनि ‘अप्रत्यक्ष प्रमाण’ नै हो। ईश्वर सब सूक्ष्म भन्दा पनि सूक्ष्म छ त्यसैले स्थूल इन्द्रियहरु ‘आँखा’, ‘नाक’, ‘कान’, ‘जीब्रो’ र ‘चर्म’ द्वारा उसको प्रत्यक्ष असंभव छ। जसरि हामी सर्वोच्च क्षमता भएका सूक्ष्मदर्शी यन्त्रहरु हुँदा हुँदै पनि अत्यंत सूक्ष्म कणहरु देख्न सक्दैनौं, अत्यंत लघु तथा अत्यंत उच्च आवृत्तिका तरंगहरु सुन्न सक्दैनौं र प्रत्येक अणुको स्पर्श अनुभव गर्न सक्दैनौं। अर्को शब्दमा भन्नेहो भने जसरि हामि कानले आँपको प्रत्यक्ष गर्न सक्दैनौं  र कुनै पनि इन्द्रिय द्वारा अत्यंत सूक्ष्म कणहरुको अनुभव गर्न सक्दैनौं,  ठीक त्यसै गरि नै ईश्वरको पनि कुनै स्थूल र क्षुद्र इन्द्रियहरु द्वारा प्रत्यक्ष गर्न असंभव छ।
  • एक मात्र इन्द्रिय जसबाट ईश्वरको अनुभव हुन्छ; त्यो मन हो। जब मन पूर्णतः नियंत्रणमा हुन्छ र कुनै पनि प्रकारका अनैच्छिक विघ्नहरु (जस्तै प्रत्येक समय मनमा उत्पन्न हुने विभिन्न प्रकारका विचार) बाट टाढा हुन्छ। जब अध्ययन र अभ्यास द्वारा ईश्वरीय गुणहरुको सम्यक ज्ञान हुन्छ, तब बुद्धि द्वारा ईश्वरको प्रत्यक्ष ज्ञान ठीक त्यसै प्रकारले हुन्छ जसरि आँपको अनुभव उसको स्वाद बाट। यही जीवनको लक्ष्य हो र यसैको लागि योगीले विभिन्न प्रकारका उपायहरु द्वारा मनलाई नियंत्रण गर्ने प्रयास गर्दछ। यी उपायहरु मध्य केहि यस प्रकार छन्: अहिंसा, सत्यको खोज, सद्भाव, सबको सुखको लागि प्रयास, उच्च चरित्र, अन्यायको विरुद्ध लड्नु, एकताको लागि प्रयास इत्यादि।
  • एक प्रकारले हेर्नेहो भने आफ्नो दैनिक जीवनमा पनि हामीलाई इश्वरिय सत्ताको प्रत्यक्ष संकेत भेटिन्छ । जब हामि चोरी, क्रूरता धोखा आदि कुनै दुष्कर्म गर्ने चेस्टा गर्दछौं तब हामिलाई आफ्नै भित्र बाट भय, लज्जा या शंकाको रूपमा एक अनुभूति हुन्छ । र जब हामी अरुको सहायता या कुनै शुभ कर्म गर्न सुरु गर्दछौं तब निर्भयता, आनंद , संतोष, र उत्साहको अनुभव हुन्छ। यी सब ईश्वर छ भन्ने प्रत्यक्ष संकेत हो।
    यो ‘अन्तर्मनको आवाज़’ ईश्वरको तर्फ बाट हो। धेरैजसो हामीहरु आफ्नै गलत संस्कार एवं मूर्खतापूर्ण प्रवृत्तिहरुको वसमा परेर यसलाई दबाउँछौं र यो आवाज सुन्ने क्षमतालाई कम गर्दछौं। तर जतिबेला हामी अपेक्षाकृत शान्त अवस्थामा हुन्छौं, त्यति बेला हामि यस ‘अन्तर्मनको आवाज’ को तीव्रतालाई अनुभव गर्दछौं।
  • जब आत्माले आँफूलाई यी मानसिक विक्षोभहरु, हलचलहरु र तरंगहरु बाट छुटाएर यी छाद्म आनंददायी गीतहरुको संसार बाट टाढा गर्दछ, त्यति बेला ऊ स्वयं तथा ईश्वर दुवैको प्रत्यक्ष अनुभव गर्न सक्षम हुन्छ।

यस प्रकार प्रत्यक्ष तथा अप्रत्यक्ष दुवै प्रकारका प्रमाणहरुले ईश्वरिय सत्ताको त्यति नै स्पष्ट अनुभव हुन्छ जति ति सबै पदार्थहरु जसलाई हामि स्थूल इन्द्रियहरु द्वारा अनुभव गर्दछौं।

प्रश्न- ईश्वर कहाँ बस्दछ ?

उत्तर: –

१- ईश्वर सर्वव्यापक छ अर्थात ऊ सबै स्थानमा रहन्छ। यदि ऊ कुनै विशेष स्थान जस्तै कुनै आकाश या कुनै विशेष सिंहासनमा विराजमान हुन्थ्यो भने ऊ सर्वज्ञ, सर्वशक्तिमान, सबको उत्पादक, नियंत्रक र विनाशक हुन सक्ने थिएन। तपाइँ जुन स्थानमा हुनुहुन्न त्यस स्थानमा तपाइँले कुनै पनि क्रिया कसरि गर्न सक्नुहुन्छ?

२- यदि तपाइँले ईश्वर एक स्थानमा रहेर सारा संसारलाई त्यसै प्रकारले नियंत्रणमा राख्दछ जसरि सूर्य आकाशमा एक स्थानमा रहेर सारा संसारलाई प्रकाशित गर्दछ या जसरि हामि दूर-नियन्त्रक (रिमोट कण्ट्रोल) को प्रयोग टेलिविजन हेर्नको लागि गर्ने गर्दछौं भन्नुहुन्छ भने तपाइँको यो तर्क अनुपयुक्त छ। किनकि सूर्यले पृथ्वीलाई प्रकाशित गर्नु र दूर-नियन्त्रकले टिवी चलाउनु यी दुवै काम सूक्ष्म तरंगहरुको संचरण द्वारा हुन्छन्। हामीले त्यसलाई दूर-नियन्त्रक यसकारणले भन्दछौं कि हामि ति सूक्ष्म तरंगहरु देख्न सक्दैनौं। त्यसैले ईश्वरले कुनै पनि वस्तुलाई नियंत्रित गर्नुले यहि सिद्ध गर्दछ कि ईश्वर त्यस वस्तुमा विद्यमान छ।

३- यदि ईश्वर सर्वव्यापक एवं सर्वशक्तिमान छ भने उसले स्वयंलाई कुनै सानो स्थानमा किन सिमित राख्ला? ईसाईहरु भन्दछन कि गड चौथो आकाशमा छ र मुसलमानहरु भन्दछन कि अल्लाह सातौँ आकाशमा आफ्नो सिंहासनमा विराजमान छ। र उनका अनुयायीहरु आँफूलाई सही देखाउनको लागि आपसमा नै लडीरहन्छन। यसको मतलब यहि सम्झनु पर्ला कि अल्लाह र गड अलग अलग आकाशमा रहनुको तात्पर्य के आफ्ना  क्रोधी अनुयायिहरुसंग डराएर हो? वास्तवमा यो एकदम बालवुद्धिको जस्तो कुरो हो। जब ईश्वर सर्वशक्तिमान छ र सबमा व्यापक भएर सारा संसारलाई नियंत्रणमा राख्दछ भने अन्य कुनै कारण छैन कि उसले स्वयंलाई कुनै सानो स्थानमा सीमित राखोस्। यदि त्यस्तो हो भने त फेरी ऊ सर्वव्यापक र सर्वशक्तिमान नै रहेन।

क्रमशः…

महर्षि दयानन्द का राष्ट्र-चिन्तन: – दिनेश

१९ वीं शताब्दी के पुनर्जागरण आन्दोलन मे महर्षि दयानन्द सरस्वती का राष्ट्र चिन्तन परवर्ती भारतीय राष्ट्रीय आन्दोलन के चिन्तन की आधारशिला बना। महर्षि दयानन्द के राष्ट्र-चिन्तन का आधार वेद था, जिन्हें महर्षि ने सभी सत्यविद्याओं की पुस्तक घोषित किया। किसी भी विषय के  व्यापक विचार-विमर्श के बाद ही उसके क्रियान्वयन और उसके परिणाम की अभिव्यक्ति होती है और यही चिन्तन अन्त:वैश्वीकरण के रूप में युगानुरूप राष्ट्रीय आन्दोलन की बहुआयामी प्रवृत्तियों को अभिव्यक्त करता रहा है। महर्षि दयानन्द सरस्वती के समक्ष विभिन्न प्रकार की चुनौतियाँ थीं। एक ओर ब्रिटिश साम्राज्य की आधीनता, तो दूसरी ओर भारतीय समाज में आई सामाजिक और धार्मिक विकृतियाँ। महर्षि दयानन्द सरस्वती को दुधारी तलवार से सामना करना था। यह कार्य निश्चय ही एक ओर अधार्मिक, अमानवीय और अंधविश्वासी परम्पराओं केा ध्वस्त करना था तो दूसरी ओर नवनिर्माण की आधारशिला पर विश्वग्राम की आधारशिला की संकल्पना को पूर्ण करना था।

महर्षि दयानन्द सरस्वती की राष्ट्रदृष्टि कालजयी तथा सकारात्मक सोच के साथ प्रतिरोध-प्रतिकार के बाद भी नवसंरचना की बुिनयाद पर टिकी थी, यही कारण था कि १८७५ में आर्य समाज की स्थापना के बाद महर्षि दयानन्द ने स्वराज्य, स्वदेश और स्वभाषा का शंखनाद किया था। यद्यपि काँग्रेस की स्थापना उपर्युक्त तीनों मान्यताओं के लिए नहीं हुई थी, तथापि १९०५ में गोपाल कृष्ण गोखले ने काँग्रेस के प्रस्ताव में स्वदेशी को स्वीकार किया और १९०६ में स्वराज्य दादा भाई नौरोजी की अध्यक्षता में स्वीकार किया गया। ‘स्वभाषा’ (आर्य भाषा या हिन्दी) को महात्मा गाँधी ने कालांतर में काँग्रेस के प्रस्ताव में स्वीकार किया। महर्षि दयानन्द सरस्वती का यह कथन स्वदेश के प्रति उनकी तीव्र उत्कंठा को स्पष्ट करता है कि ‘छ: पैसे का चाकू वही काम करता है तो सवा रुपये का विदेशी चाकू क्यों खरीदा जाये’ यह कथन परवर्ती भारतीय राष्ट्रीय एवं स्वदेशी आन्दोलन का प्रबल उद्घोष बना।

महर्षि दयानन्द सरस्वती का राष्ट्र-चिन्तन आज भी उतना ही प्रासंगिक है, क्योंकि यह धर्म या सम्प्रदाय का नहीं है अपितु यह वेदों से नि:सृत मानव कल्याण का राष्ट्रशास्त्र है। जिसमें मतवाद का दुराग्रह नहीं है। जातिवाद का विध्वंसकारी मतवाद नहीं है, अपितु यह लोकतंत्र की स्वत: उद्भुत विचार-पद्धति है, जिसके विमर्श की आज महती आवश्यकता है।

आर्यसमाज के सभासदों, संन्यासियों, गुरुकुल के आचार्यों, छात्रों सभी ने राष्ट्रयज्ञ में सक्रिय भाग लिया। उन्होंने जहाँ एक ओर क्रान्तिकारी आन्दोलनों में भाग लिया, वहीं दूसरी ओर गाँधी के नेतृत्व में उनके सभी आन्दोलनों में भाग लिया।

आर्यसमाज स्वतन्त्रता से पूर्व जिन उद्देश्यों के लिए समर्पित था, स्वतन्त्रता के बाद भी उनकी महत्त्वपूर्ण आवश्यकता थी। आर्यसमाज एक सशक्त राजनैतिक संगठन के रूप में अन्य राजनैतिक दलों की तरह भले ही प्रस्तुत ना हुआ हो, लेकिन देश के विभिन्न क्षेत्रों में आर्यजन अपनी उल्लेखनीय कार्यक्षमता का परिचय दे रहे हैं।

परन्तु वर्तमान में चुनावों के समय महर्षि दयानन्द सरस्वती का राष्ट्र-चिन्तन, जिसका उल्लेख ‘सत्यार्थप्रकाश’ जैसी कालजयी रचना में किया गया है, के अनुरूप ही आर्यजनों को मताधिकार का प्रयोग करना चाहिये। धर्म, जाति, समुदाय या भाषा के आधार पर मत ना देने का प्रावधान जनप्रतिनिधित्व कानून की धारा १०३ (३) में दिया गया है। यदि  इनके आधार पर मत देने का आग्रह किया जाता है तो उसे भ्रष्ट आचरण में रखा जाता है। अभी हाल ही में पांच राज्यों पंजाब, गोवा, उत्तरप्रदेश, उत्तराखण्ड और मणिपुर के चुनावों के संदर्भ में सर्वोच्च न्यायालय की संविधान पीठ ने चुनाव को पंथनिर्पेक्ष प्रक्रिया मानते हुए धर्म, जाति, भाषा, क्षेत्रवाद इत्यादि के आधार पर मत देने को भ्रष्ट आचरण घोषित किया और उसे छ: वर्ष तक चुनाव लडऩे के अयोग्य करार देने का फैसला दिया गया।

महर्षि दयानन्द सरस्वती का राष्ट्र-चिन्तन हमारे मत देने के मौलिक अधिकारों को पुष्ट करता है, जिसमें वेद, भारतीय संस्कृति, भाषा, जातिविहीन  समाज-व्यवस्था, छुआछूत का विरोध, भ्रष्टाचार, वंशवाद के विरुद्ध जिस राजनैतिक दल की निष्ठायें हैं, उसी दल को आर्यजन स्वविवेक से अपना मतदान करते हैं। महर्षि दयानन्द सरस्वती राजधर्म को एकांगी नहीं मानते थे अपितु उन्होंने संस्कृति के संरक्षणीय मूल्यों के परिप्रेक्ष्य में राजनीति को विवेचित किया है। पृथ्वी और स्वयं को उसका पुत्र भाव रूपी राष्ट्रधर्म की व्याख्या अथर्ववेद के शब्दों में निम्र प्रकार की गई:-

माता भूमि:पुत्रोऽहं पृथिव्या:।

पर्जन्य: पिता स उ न: पिपर्तृ।

– (१२/१/१२)

सांस्कृतिक उत्थान अक्षत राष्ट्रवाद के मूल में ही संरक्षित एवं पल्लवित होता है। यही आज आर्यजनों को अभीष्ट है।

– दिनेश

‘जल्लीकट्टू का विरोध’-एक अन्तर्राष्ट्रीय षडय़न्त्र: -प्रभाकर

कुछ कार्य बाहर से देखने पर तो बड़े अच्छे और कल्याणकारी प्रतीत होते हैं, पर उनके पीछे छिपा स्वार्थ उतना ही भयावह होता है। हमारी दृष्टि केवल थोड़ा ही देख पाती है, पर उसकी जडं़े कहाँ तक हैं, ये शायद हम सोच भी नहीं पाते।

तमिलनाडु के पारम्परिक खेल ‘जल्लीकट्टू’ का एक गैर-सरकारी संस्था क्कश्वञ्ज्र द्वारा किया गया विरोध भी कुछ ऐसा ही है।

पहले इन गैर-सरकारी संस्थाओं (हृत्रह्र)की पृष्ठभूमि और उनके उद्देश्य को समझ लें तो बाकि अपने आप समझ में आ जायेगा।

अन्तर्राष्ट्रीय स्तर पर देशों के बीच आगे बढऩे की प्रतियोगिता रहती है। दूसरे देशों को पिछड़ा और गरीब बनाये रखने के लिये कुछ विकसित देश जिन तरीकों का उपयोग करते हैं, उनमें एक तरीका है-एन.जी.ओ.। बाहर से दिखने में ये संस्थायें समाज, पशु, मानव, प्रकृति की हितैषी लगती हैं, परन्तु इनका मूल उद्देश्य समाज और सरकारों को अस्थिर करना होता है, जिससे देश में कोई प्रगति का कार्य ना हो सके और वह देश वैश्विक मंच पर पिछड़ा बना रहे। प्राकृतिक संतुलन का मुखौटा ओढक़र बांध न बनने देना, सडक़ों उद्योगों का विरोध करना, पिछड़े दलित वर्ग को भडक़ाकर उन्हें देश के विरोध में खड़ा कर देना आदि इनके माध्यम होते हैं।

जल्लीकट्टू के विरोध के पीछे कितनी गहरा और दूरगामी षडय़न्त्र है, इसके बारे में जानना प्रत्येक भारतीय के लिये आवश्यक है।

क्या है ‘जल्लीकट्टू’?- ‘जल्लीकट्टू’ भारतीय गायों की नस्लों का संवर्धन करने वाली एक प्रतियोगिता है। जैसे मनुष्यों में योग्यताओं को बढ़ाने के लिये कुश्ती आदि खेल होते हैं, ठीक वैसे ही। इस प्रथा में केवल भरतीय नस्लों को ही लिया जाता है। किसी समय इस खेल में ६ नस्लों को बैलों के लिया जाता था। अब एक प्रजाति ‘अलामबादी’ विलुप्त हो चुकी है, बाकी प्रजातियाँ भी विलुप्ति के कगार पर हैं। १९९० में कंगायम प्रजाति के १० लाख बैल थे, अब वह संख्या मात्र १५००० रह गई है। प्रतियोगिता में सभी पशुपालक अपने बलिष्ठ बैलों को लाते हैं। बैलों को बड़ी चारदीवारी में छोड़ दिया जाता है, फिर उन्हें नियन्त्रित करने का प्रयास किया जाता है, जिन बैलों को वश में नहीं किया जा सकता, उन्हें वंशवृद्धि के लिये प्रयोग किया जाता है। बाकि बैलों को खेती के कार्य में लिया जाता है। इस प्रकार यह सुनिश्चित किया जाता है कि सबसे ताकतवर बैल ही गोधन की वृद्धि के लिये प्रयुक्त हो, जिससे होने वाला पशु भी बलिष्ठ, रोगों से लडऩे वाला और अधिक दूध देने वाला होता है। यह एक परम्परागत, व्यावहारिक तरीका है, जिससे किसान अच्छे जीन को सुरक्षित व देशी नस्ल की वृद्धि कर सकते हैं। किसानों को इस स्पर्धा से पशुओं का अच्छा मूल्य भी मिलता है। इस कारण भी यह प्रथा महत्त्वपूर्ण है। यदि यह प्रतियोगिता ना हो तो पशुपालकों का उत्साह गिरेगा, जिससे कि लोग पशु पालना, खरीदना कम कर देगें। फलस्वरूप गाय व बैलों का मूल्य कम हो जायेगा और इसका सीधा-सीधा लाभ कत्लखानों को मिलेगा।

२०११ में इस परम्परा पर तब विवाद शुरु हुआ, जब एक पशु अधिकार संस्था ने उच्चतम न्यायालय में ‘जल्लीकट्टू’ पर रोक लगाने की माँग की। उनकी अपील का आधार जानवरों के साथ क्रूरता का व्यवहार था। उच्चतम न्यायालय ने २०१४ में फैसला सुनाते हुए इस प्रथा पर रोक लगा दी।

‘जल्लीकट्टू’ के विरोध का अन्तर्राष्ट्रीय कारण- इस प्रथा के विरोध का कारण पशुओं पर होने वाली क्रू रता नहीं, बल्कि व्यापारिक स्वार्थ है।

गाय के दूध में दो प्रकार के क्चद्गह्लड्ड ष्टड्डह्यद्गद्बठ्ठ प्रोटीन पाये जाते हैं- ए१ व ए२। अधिकतर लोग मानते हैं कि ए२ प्रोटीन ज्यादा लाभकारी है। भारत में देशी गाय की ३७ नस्लें हैं (१०० वर्ष पहले १५०० नस्लें थीं)। इनमें से ३६ में ए२ प्रोटीन पाया जाता है। माना जाता है कि ए१ प्रोटीन दीर्घकालिक बीमारियों जैसे-टाइप १ डायबिटीज़ और ऑटिज्म को जन्म देता है। यहाँ यह जानना आवश्यक है कि एक बहुराष्ट्रीय कम्पनी जो ए२ प्रोटीन वाले दूध का उत्पादन करती है, उसकी आस्ट्रेलिया, न्यूजीलैण्ड में उपस्थिति है। इस कम्पनी के पास ए१/ए२ प्रोटीन वाले जीन के परीक्षण का पेटेंट है। समस्या यह है कि इसी कम्पनी के पास ए२ जीन वाले बैल से कृत्रिम गर्भाधान का पेटेंट भी है। उनके पास इस प्रयोग का पेटेंट भी है, जिससे ए२ जीन को प्रभावशाली बनाकर ए१ जीन को प्रमुख होने से रोका जा सकता है। अगर भारत की सभी देसी नस्लें नष्ट हो जायें, तब या तो हमें ए१ प्रोटीन वाला हानिकारक दूध पीना पड़ेगा या बहुत मूल्य देकर इस कम्पनी की पेटेंट तकनीक का उपयोग करके ए२ दूध प्राप्त करना पड़ेगा।

नियम के अनुसार यह पेटेंट सिर्फ एक प्रजाति ‘बोस टॉरस’ (क्चशह्य ञ्जड्डह्वह्म्ह्वह्य) पर ही लागू होता है। और ‘बोस टॉरस’ से भी शुद्ध प्रजाति ‘बोस इण्डिकस’ (क्चशह्य ढ्ढठ्ठस्रद्बष्ह्वह्य) तमिलनाडु की है, जो कि ‘जल्लीकट्टू’ में प्रयोग की जाती है, पर यह प्रजाति पेटेंट में नहीं आती। इसलिये जब तक यह प्रजाति सुरक्षित है, तब तक कम्पनी अपना व्यापार पूरी तरह भारत में फैलाने में असमर्थ है। इसके समाप्त होते ही ए२ प्रोटीन का दूध लेने के लिये हमें विदेशी कम्पनियों पर आश्रित होना पड़ेगा। यही समस्या तमिलनाडु के किसानों को परेशान कर रही है।

‘जल्लीकट्टू’ पर रोक लगने से पहले तमिलनाडु में गाय-बैल का अनुपात ४:१ था, परन्तु अब यह बढक़र ८:१ हो गया है। इसके अतिरिक्त अब बैलों को कसाइयों को बेचा जा रहा है। इसलिये यह प्रथा देसी नस्ल के गाय-बैल के अनुपात को स्वस्थ रखने में महत्त्वपूर्ण भूमिका रखती है, इससे देसी नस्ल को ही प्रोत्साहन मिलता है। इस प्रथा का विरोध करने वाले ‘पेटा’ का मुख्य तर्क है कि इसमें पशुओं की पूँछ तोडऩा, घायल करना, शराब पिलाना, आदि क्रूरता की जाती है और कई बार पशु मर भी जाते हैं।

इस पर मदुरई निवासी श्री पंडीयन रंजीत (पशु-पालक) का कहना है कि वह पिछले २० वर्षों से इस प्रथा के लिये बैलों को तैयार कर रहे हैं। उन्होंने इस खेल में मनुष्यों को तो चोट खाते देखा है, पर बैलों को कभी नहीं। प्रतिभागियों और आयोजकों का ये कहना कि ‘‘यदि इस आयोजन में किसी पशु के खून की एक बँूद भी गिरती है तो खेल को रोक दिया जाता है’’ उनके पशुप्रेम का परिचायक है।

स्थानीय नेता व राज्य सरकार इस प्रथा की अनिवार्यता को देखते हुए इसके पक्ष में है, लेकिन केन्द्र और न्यायालय की मजबूरी क्या है-ये विचारणीय है।

ये कोई पहली घटना नहीं, इससे पहले भी मुम्बई में चलने वाली विक्टोरिया घोड़ा गाडिय़ों पर भी प्रतिबन्ध इसी ‘पेटा’ द्वारा लगवाया गया था। मिर्जापुर का कालीन उद्योग, भारतीय सर्कस, फिरोजाबाद का चूड़ी उद्योग भी इन्हीं हृ.त्र.ह्र. की भेंट चढ़ गया। भारत की भूमि में सदियों से उगाये जाने वाले बासमती चावल का पेटेंट आज अमेरिका के पास है। उत्तर प्रदेश में बैलों की दौड़ पर प्रतिबन्ध भी ऐसे ही षडय़न्त्रों का हिस्सा रहा है, आज वहाँ बैलों की कीमत नाममात्र की रह गई है। तर्क यही था-पशुओं पर अत्याचार।

विदेशों के दान और उनके इशारों पर चलने वाली इन संस्थाओं को पशुओं व समाज की इतनी ही चिन्ता है तो वह ईद जैसे हिंसक त्यौहार पर प्रतिबन्ध लगाने की माँग क्यों नहीं करती? पशुओं को हलाल होते देख क्यों अपनी आँखें मूंद लेती है? सौन्दर्य प्रसाधनों के लिये निरीह जीवों को तड़पते वक्त उनकी चीख इन संस्थाओं को दिखाई नहीं देती। कत्लखानों में कटते छोटे-छोटे पशुओं के बच्चे इनके विरोध के दायरे में क्यों नहीं आते?

पशुहिंसा ना हो ये आवश्यक है, लेकिन उनके संवर्धन को हिंसा नाम देना कहाँ तक उचित है?

कमियाँ तो कहीं भी ढूँढी जा सकती हैं, आपत्ति कहीं भी हो सकती है। एक महिला जब प्रसव पीड़ा झेलती है तो उसे भी हिंसा घोषित किया जा सकता है। सैनिक सीमा पर खड़ा होकर जान को जोखिम में डालता है। एक मजदूर भवन निर्माण में जो मेहनत करता है, क्या उसे भी क्रूरता कहा जायेगा?

नहीं, क्योंकि ये सब अनिवार्य हैं, हित के लिये हैं। भारतीय संस्कृति की नींव अनिवार्यता पर टिकी है, आवश्यकता व संतुलन ही उसका आधार है, विलासिता, हिंसा और उपद्रव नहीं। यहाँ का त्यौहार, हर खानपान, ऋतु, फसल, प्रकृति से अनिवार्यता से जुड़ा है, जिनका उद्देश्य व्यक्ति व समाज को उन्नति प्रदान करना है। दुनिया के हर कार्य में कष्ट हैं। अच्छाई है, तो कुछ समस्यायें भी हैं, पर हम हर कार्य को प्रतिबन्धित नहीं कर सकते। यदि कार्य का उद्देश्य व विधि सही है तो कुछ समस्याएं होते हुए भी कार्य सही होगा, क्योंकि समस्या और कार्य परस्पर साथी हैं, परन्तु यदि किसी कार्य का उद्देश्य गलत है तो उसकी दलीलें सही प्रतीत होते हुए भी वह कार्य गलत ही होगा। बाहर से अच्छा दिखने वाला यह कार्य समाज व राष्ट्र के लिये अहितकर ही होगा।

 

…वैदिक ईश्वर

वैदिक ईश्वर-२

३- ईश्वर अनंत गुण सम्पन्न छ। अज्ञानीहरुले आफ्नो अज्ञानतावश उसको विभिन्न गुणहरुलाई नै विभिन्न ईश्वर मान्ने गर्दछन।

4- यस्तो शंका निराकरणको लागि वेदमा अनेकौं मन्त्र छन् जसले स्पष्ट गर्दछन कि केवल एक मात्र ईश्वर छ र उसका साथ हाम्रो सम्पर्क गराउनको लागि कुनै अभिकर्ता, मध्यस्थकर्ता, सहायक, पैगम्बर तथा मसीहाको आवश्यकता पर्दैन ।

ईशावास्यमिदं सर्वं यत् किञ्च जगत्यां जगत्।

तेन त्यक्तेन भुञ्जीथा मा गृधः कस्यस्विद् धनम्।। यजुर्वेद: ४०/१।।

अर्थात्, यो सारा जगत नै एक मात्र ईश्वर द्वारा पूर्णतः व्याप्त तथा नियंत्रित छ। त्यसैले कदापि अन्याय पूर्वक कसैको धन-सम्पत्ति प्राप्त गर्ने इच्छा गर्नु हुँदैन; त्यागको भावनाले न्यायपूर्ण एवं शुद्ध आचरण द्वारा नै ईश्वरको आनंद भोग्नु पर्दछ। किनकि त्यहि नै समस्त सुखदाता हो ।

 अहं भुवं वसुनः पूर्व्यस्पतिरहं धनानि सं जयामि शश्वतः।

मां हवन्ते पितरं न जन्तवोऽहं दाशुषे वि भजामि भोजनम् ॥ऋ. १०/४८/१॥

अर्थात्, एक मात्र ईश्वर नै सर्वव्यापक र सारा संसारको नियन्ता हो। त्यहि सब विजय-दाता र सारा संसारको मूल निमित्त कारण हो। सबै जीवहरुले ईश्वरलाई त्यसैगरि पुकार्नु पर्दछ जसरि एक बालकले आफ्ना माता-पितालाई पुकार्दछ। त्यहि नै  एक मात्र सबलाई पालन-पोषण गर्ने र सब सुखको दाता हो।

अहमिन्द्रो न परा जिग्य इद्धनं न मृत्यवेऽव तस्थे कदा चन।

सोममिन्मा सुन्वन्तो याचता वसु न मे पूरवः सख्ये रिषाथन॥ऋ. १०/४८/५॥

अर्थात्, ईश्वर सारा संसारको प्रकाशक हो। ऊ कदापि पराजित हुँदैन र न उसको कहिल्यै मृत्यु हुन्छ। ऊ यो संसारको रचना गर्नेवाला हो। सम्पूर्ण जीवहरुले ज्ञान प्राप्तिको लागि तथा त्यसै अनुरुप कर्म गरेर सुख प्राप्तिको लागि प्रयत्न गर्नु पर्दछ। उनीहरु ईश्वरको मित्रता देखि कहिल्यै अलग हुनुहुँदैन ।

अहं दां गृणते पूव्र्य वस्वह ब्रह्म कृणवं मह्यं वर्धनम्।

अहं भुवं यजमानस्य चोदिता•यज्वन: साक्षि विश्वस्मिन भरे।। (ऋ. १०/४९/०१)

अर्थात्, केवल एक ईश्वरले नै सत्य प्राप्तिको लागि प्रयत्न गर्नेहरुलाई सत्य ज्ञान दिन्छ। त्यसैले नै ज्ञानको वृद्धि गर्दछ र धार्मिक मनुष्यहरुलाई श्रेष्ठ कार्यमा प्रवृत्त गर्दछ। त्यहि नै एकमात्र यस सारा संसारको रचयिता र नियंता हो। त्यसैले कहिले पनि उस एक ईश्वरलाई छोडेर  अन्य कसैको उपासना गर्नु हुँदैन।

हिरण्यगर्भः समवर्त्तताग्रे भूतस्य जातः पतिरेक ऽआसीत्|

स दाधार पृथिवीं द्यामुतेमां कस्मै देवाय हविषा विधेम (यजुर्वेद: १३/४)

अर्थात, यो सारा संसारको एक मात्र  निर्माता र नियंता छ । केवल एक त्यसैले नै  पृथ्वी, आकाश र सूर्यादि लोकहरुलाई धारण गरेको छ। त्यो स्वयं सुखस्वरूप छ । एक मात्र त्यहि नै हाम्रो लागि उपासनीय छ।

न द्वितीयो न त्रितियश्च्तुर्थो नाप्युच्यते ।

न पञ्चमो न षष्ठः सप्तमो नाप्युच्यते ।

नाष्टमो न नवमो दशमो नाप्युच्यते ।

स सर्वस्मै वि पश्यति यच्च प्राणति यच्च न ।

तमिदं निगतं सहः स एष एक एकवृदेक एव ।

सर्वे अस्मिन् देवा एकवृतो भवन्ति ।। अथर्ववेद: १३/४/ १६-२१ ।।

अर्थात्, ऊ न दुई छ, न तीन, न चार, न पाँच, न छः, न सात, न आठ, न नौ , र न दस छ । यसको विपरीत ऊ केवल एक मात्र छ। ऊ बाहेक अर्को कुनै ईश्वर छैन । सबै देवताहरु उसैमा निवास गर्दछन र उसै द्वारा नियंत्रित हुन्छन। त्यसैले केवल उसैको उपासना गर्नु पर्दछ, अन्य कसैको हैन।

महद्यक्षं भुवनस्य मध्ये तपसि क्रान्तं सलिलस्य पृष्ठे ।
तस्मिन् छ्रयन्ते य उ के च देवा वृक्षस्य स्कन्धः परित इव शाखाः  ।। अथर्ववेद: १०/७/३८।।

भाषार्थ – (महद्यक्षं) ब्रह्म जो महत् अर्थात् सबभन्दा महान र सबको पूज्य छ (भुवनस्य मध्ये) जो सब लोकहरुको बीचमा विराजमान र उपासना गर्न योग्य छ (तपसि क्रान्तं) जो विज्ञानादि गुणहरुमा सबभन्दा ठूलो छ (सलिलस्य पृष्ठे) सलिल जो अन्तरिक्ष अर्थात् आकाश छ, उसको पनि आधार र उसमा व्यापक तथा जगत् प्रलय भए पछी पनि नित्य निर्विकार रहने वाला छ (तस्मिञ्छ्रयन्ते य उ के च देवाः) जसको आश्रयमा वसु आदि पूर्वोक्त तेतीस देव बसिरहेका छन् (वृक्षस्य स्कन्धः परित इव शाखाः) जसरि पृथिवी बाट वृक्षको प्रथम अंकुर निस्केर त्यहि स्थूल भएर सब हाँगाहरुको आधार हुन्छ, त्यसै प्रकार सब ब्रह्माण्डको आधार पनि त्यहि एक परमेश्वर हो॥

अर्थात्, एक ईश्वर मात्र सबभन्दा महान छ र उपासना गर्न योग्य छ। त्यहि नै समस्त ज्ञान र क्रियाहरुको आधार हो।

परीत्य भूतानि परीत्य लोकान् परीत्य सर्वाः प्रदिशो दिशश् च।

उपस्थाय प्रथमजाम् ऋतस्यात्मनात्मानम् अभि सं विवेश॥ (यजुर्वेद: ३२/११)

अर्थात्, ईश्वर संसारको कण-कणमा व्याप्त छ। कुनै पनि स्थान उस बाट खाली छैन। ऊ स्वयंभू हो र आफ्नो कर्म गर्नको लागि उसलाई कुनै सहायक, पैगम्बर, मसीहा या अवतारको आवश्यकता पर्दैन। जसले उसको अनुभव गर्न सक्षम हुन्छ त्यसले बंधनरहित मोक्ष सुख भोग्छ।

वेदमा यस्ता असंख्य मंत्र छन्, जसले एक मात्र ईश्वरको वर्णन गर्दछन। हामीलाई अन्य कुनै अवतार, पैगम्बर या मसीहाको शरणमा नगएर नै सिधा  ईश्वरको उपासनाको निर्देश गर्दछन।

क्रमशः…

बुतपरस्ती: पं. नारायण प्रसाद ‘बेताब

पं. नारायण प्रसाद ‘बेताब’ उच्च कोटि के कवि, व्यंग्य लेखक, नाटककार थे, आर्यसमाज के प्रति निष्ठा इनके आत्मचरित में स्पष्ट झलकती है। मूर्तिपूजा पर लिखी गई आपकी यह कविता ‘परोपकारी’ में ही १९८३ में प्रकाशित हुई थी। इसकी उपयोगिता को देखते हुए, यह पुन: प्रकाशित की जा रही है।   -सम्पादक

बुरा हाल तेरा है अय बुतपरस्ती।

कि मिलने को है खाक में तेरी हस्ती।

बुलन्दी से रुख हो गया है पस्ती।

नहूसत है जो तेरे मुँह पर बरस्ती।

नहीं काबिले कद्र फर्मान तेरा।

मगर मानता हँू मैं अहसान तेरा।। १।।

बहुत दिन से अहकाम तेरे हंै रद्दी।

न कब्जे में बाकी है जागीर जद्दी।

तहत्तुक ने कर दी तेरी शान भद्दी।

गया हाथ से राज और राजगद्दी।

न सच्ची तौकीर रहती वह कब तक।

यह शहना जो उतरा हुआ नाम मरदक।। २।।

कहाँ है अब वह रौबे फर्मागुजारी।

कि महकूम भारत की भूमि थी सारी।

बस अब रह गई इतनी जागीरदारी।

कहीं एक खेत और कहीं एक क्यारी।

निशाने परस्तिश फ$कत इस कदर है।

सफैदी सी कुछ दानए-माश पर है।। ३।।

मुसाफिर के रास्ते में एक ख़ार थी तू।

इबादत की गर्दन पै तलवार थी तू।

हमेशा न$काबे-रुखे-यार थी तू।

तो दर्शन में पर्दे की दीवार थी तू।

तेरे लाख ऐबों से अब दूर हँू मैं।

फ$कत एक खूबी का मशकूर हँू मैं।। ४।।

सुन अय बुतपरस्ती अगर तू न होती।

तो मिलता न हमको वह अनमोल मोती।

चमक जिसकी थी जैसे सूरज की ज्योति।

न यूँ मादरे-शिर्क भी जान खोती।

शिवालय में जाता न फिर मूलशंकर।

ठहरते न यूँ संगे-माजूल शंकर।। ५।।

जो उपवास होता न शिवरात्रि का।

न होती जो मन्दिर में शिवलिंग पूजा।

न पूजा में फल-फूल चढ़ता चढ़ावा।

निकलता न वह चाट चखने को चूहा।

किया जिसने साबित सरे लिंग चढक़र।

खुदा को खुदा और पत्थर को पत्थर।। ६।।

किया उसने झूँठा चढ़ावा वह सारा।

दिया ताव मूंछों पे और यह पुकारा।

करे तो कोई बाल बांका हमारा।

महादेव सुनते रहे दम न मारा।

यकीं था मगर मूलशंकर के दिल में।

कि जिन्दा न जायेगा चूहा यह बिल में।। ७।।

अभी लेके तिरशूल निकलेंगे शंकर।

फटा चाहती है यह पिण्डी मुकर्रर।

जटा गंगधारी पिशाचों के अ$फसर।

इसे आज रख देंगे निश्चय कुचलकर।

सजा देंगे गुस्ताख को बात क्या है।

यह चूहा है चूहे की औकात क्या है।। ८।।

मगर देर तक जब निकला न कोई।

महादेव ने कुछ न की चाराजोई।

खामोशी ने अफसोस सब बात खोई।

$कसीदे सरासर हुए याम्वा गोई।

उठी मूलशंकर के दिल में यह शंका।

बनी कैसे मिट्टी यह सोने की लंका।। ९।।

जो भू: भुव: स्व: तप: नाम वाला।

‘तप:’ शब्द का भी निकाला दिवाला।

गज़ब है कि यूँ कान में तेल डाला।

कहाँ खो दिया दण्ड देने का आला।

महादेव पर पड़ गई ओस क्यंूकर।

ये बुत बनके बैठे हैं अफसोस क्यँूकर।। १०।।

डरा एक चूहा भी जिससे न घर में।

बिठायेगा क्या रौब वह विश्वभर में।

मैं सुनता था शक्ति महा ईश्वर में।

मगर शून्य है यह तो मेरी नजर में।

$फ$कत एक पत्थर तराशा हुआ है।

जो अज्ञानियों का तमाशा हुआ है।। ११।।

महादेव देवों में भी जो महा है।

यह हर्गिज नहीं है कोई दूसरा है।

कोई उस पे गालिब हो ताकत ही क्या है।

जो परमात्मा है वह सबसे बड़ा है।

वह क्या एक चूहे से म$गलूब होता।

उसी को जो मैं पूजता खूब होता।। १२।।

मुबारक हुआ इन ख्यालों का आना।

मुबारक वह शब थी मुबारक जमाना।

मुबारक हुआ यह चढ़ावा चढ़ाना।

मुबारक हुआ उस चूहे का खाना।

हुआ मुर्गे दिल नवासंजे वहदत।

खुला उस घड़ी से दरेगंजे वहदत।। १३।।

तबीअत वहीं मूलशंकर की बदली।

मिटे कुफ्र बस दिल से यह शर्त बदली।

कुल्हाड़ी पये नक्ले अतबारे-बदली।

हुई सर बसर शिर्क की दूर बदली।

जो सूरज ने सूरत निकाली घटा से।

बढ़ा मेहरे-तौहीद काली घटा से।। १४।।

पड़ा था जो एक कोयलों का जखीरा।

निकल आया उसमें से अनमोल हीरा।

समय ने पहाड़ों के टुकड़ों को चीरा।

तो हाथ आ गया बेश$कीमत मुमीरा।

मिला हमको जुल्मात से आबें हैवां।

मिला उसकी हर बात से आबे हैवां।। १५।।

न मंज़ूर की जब बुतों की गुलामी।

रही फिर न कुछ मूलशंकर में खामी।

बने वो महर्षि दयानन्द स्वामी।

तरफदार हक से सिदाकत के हामी।

किया चश्मए फैज जारी जिन्होंने।

मुसीबत में सुन ली हमारी जिन्होंने।। १६।।

नये सर से भारत में हलचल मचा दी।

अविद्या की विद्या ने हस्ती मिटा दी।

जहाँ सामने आये वादी विवादी।

वहीं मुँह पे मुहरे-खामोशी लगा दी।

गज़ब धाक बैठी सरे अन्जूमन थी।

न कुछ मुशरिकों को मजाले सुखन थी।। १७।।

जो गिरते थे उनको ऋषि ने सम्भाला।

पड़े थे जो $गारों में उनको निकाला।

‘यथेमां वाचम्’ का देकर हवाला।

किया शूद्रों को भी अदना से आला।

मसावात का हक दिया मर्दों जन को।

निकम्मा न समझा किसी अज्वे तन को।। १८।।

मज़ाहिब हैं जितने भी हिन्दोस्तां में।

पड़ें बेखबर थे ये खाबें गरां में।

मगर था यह जादू ऋषि के बयां में।

खड़े हो गये कान सबके जहाँ में।

उड़ी भाप से जबकि हाँडी की चपनी।

तो हर एक को पड़ गई अपनी-अपनी।। १९।।

लगे कहने तौहीद के थे जो दुश्मन।

करो वेद से बुतपरस्ती का खण्डन।

किया ‘तस्य प्रतिमा न अस्ति’ का वर्णन।

किसी को रही फिर न कुछ ताबे गु$फतन।

$िखज़ालत से सर दर गरीबां थे सारे।

न आँखें मिलाते थे $गैरत के मारे।। २०।।

बिलखती थी आ$फतजदा बाल विधवा।

न था दर्दे खामोश का कोई चारा।

सितम है सितम उम्रभर का रंडापा।

न हो तो कहाँ तक न हो ‘भ्रूण’ हत्या।

न माँ कोई बन सकती थी मारे डर के।

कि जंगल में फिंकते थे टुकड़े जिगर के।। २१।।

वह औलाद थी या कि जंजाल जी का।

नदामत से चेहरे का था रंग फीका।

जिन आँखों में पिनहां था रोना किसी का।

उन आँखों में पहुँचा न दामन ऋषि का।

दुआगो है अब $गम $फरामोश बेवा।

बची सौ गुनाहों से निर्दोष बेवा।। २२।।

किया तय अहम से अहम मरहलों को।

सिखाया यह ‘बेताब’ से पागलों को।

न बचपन की शादी है जेबां भलों को।

निचोड़ो कुचलकर न कच्चे फलों को।

जो है बीज कच्चा उगेगा न पौदा।

यह सौदा है पूरे खिसारे का सौदा।। २३।।

हुई थी यह एक वहशते खाम हमको।

सबब क्या कि हो खौफे अन्जाम हमको।

विरहमन समझते हैं जब आम हमको।

तो फिर नेक कर्मों से क्या काम हमको।

बड़ा नाज था बाप दादा के कुल पर।

जमाना है गिर्दाब में हम हैं पुल पर।। २४।।

मगर यह दयानन्द ने भेद खोला।

नहीं जन्म से कुछ बिरहमन का चोला।

सुख न यह है वेदों के कांटे में तोला।

अमल से है छोटा बड़ा या मंझोला।

जनेऊ बवक्ते बिलादत कहाँ था।

न बच्चों में कुछ शूद्रता का निशां था।। २५।।

यहाँ तक थे हम होशियारे जमाना।

कि भिजवाते रहते थे मुर्दो का खाना।

बड़े पेट थे या बड़ा डाकखाना।

किये पार्सल अक्सर उनसे रवाना।

जरा देखिये डाकियों का कलेजा।

जमीं का पुलन्दा फलक पर भी भेजा।। २६।।

रसीद आज तक भी किसी की न आई।

वह शय पाने वालों ने पाई न पाई।

बहुत खो चुके जब कि अपनी कमाई।

ऋषि ने बताया कि है यह ठगाई।

गया पार्सल यह तसल्ली है झूठी।

लुटेरों ने यह डाक रस्ते में लूटी।। २७।।

न था खौफ हमको गुनाह के अमल में।

समझते थे यह मैल सा है ब$गल में।

लगा लेंगे गोता जो गंगा के जल में।

तो हो जायेंगे दूर सब पाप पल में।

ऋषि ने कहा वक्तो जर यों न खोना।

कि मुमकिन नहीं जीव को जल से धोना।। २८।।

हजारों किये ऐसे उपदेश हमको।

सताये न जिससे कोई क्लेश हमको।

नई जिन्दगी दी कमो-बेश हमको।

कहा यह बनाकर निकोकेश हमको।

निराकार निर्लेप परमात्मा है।

खुदा को मुजस्सम समझना खता है।। २९।।

बनाए जो तस्वीर बे सूद है वह।

यह महदूद और $गैर महदूद है वह

कहे बुत को बेताब माजूद है वह।

तो काफिर है मुशरिक है मरदूदू है वह।

जो मूरत बनाई हुई है हमारी।

उसे कब सजावार है किर्दगारी ।। ३०।।

न बेताब था बुतपरस्ती पे माइल।

न थी बात मशकूर होने के $काबिल।

मगर इक अदा पर फिदा हो गया दिल।

हुआ जिससे मिन्नत कशे रम्जे-वातिल।

मुनासिब न था आज खामोश होना।

बुराई है अहसां-फरामोश होना।। ३१।।

जिज्ञासा समाधान – आचार्य सोमदेव

जिज्ञासा १- ‘‘जिज्ञासा-समाधान’’ में एक जिज्ञासा का हल चाहिए। हवन करते हैं तो अन्त में बलिवैश्वदेवयज्ञ में पके चावल भात की दस आहुतियाँ चढ़ाते हैं। कहीं-कहीं भात न होने के कारण फल या प्रसाद की ही आहुतियाँ दे देते हैं और कहीं-कहीं सिर्फ घी की दस आहुतियाँ चढ़ा देते हैं। बलिवैश्वदेवयज्ञ तो प्रतिशाम में करना चाहिए। वर्तमान जगत् में कम घी होता है। आपकी राय क्या है?

– सोनालाल नेमधारी

जिज्ञासा २- महर्षि मनु द्वारा लिखित भूतयज्ञ का मन्त्र-

‘‘शुनां च पतितानां………पापरोगीणाम्। वायसानों……..भुवि।।’’

को अर्थसहित पढ़ा। आर्य गुटका में लिखित अर्थ के अनुसार कुत्ता, पतित, चांण्डाल, पापरोगी, काक के स्थान पर कोयल, चाण्डाल के स्थान पर महात्मा इत्यादि को महत्त्व नहीं दिया। उन सब कुत्ता, पतित वगैरह का उस समय समाज में क्या स्थान था? वे किस प्रकार से अधिक उपयोगी थे या उपयोगी समझे जाते थे? हमारे वेद-शास्त्रों के अनुसार चाण्डाल, पतित, पापरोगी, काक का वास्तविक अर्थ क्या है। क्योंकि आधुनिक समाज में इन शब्दों का प्रयोग नहीं किया जाता।

– डॉ. वेदप्रकाश गुप्ता

समाधान १- बलिवैश्वदेवयज्ञ गृहस्थाश्रमी को अवश्य करना चाहिए। यह यज्ञ पाकशाला की अग्रि में करना होता है। इसके दो भाग हैं- एक अग्रि में आहुति देना, दूसरा कुछ प्राणी विशेष के लिए भोजन में से भाग निकालकर उनको देना। जो अग्रि में आहुति दी जाती हैं, वे आहुतियाँ घर में बने भोजन में से दी जाती हैं। इसके लिए महर्षि लिखते हैं-

यदन्नं पक्वमक्षारलवणं भवेत्तेनैव

बलिवैश्वदेवकर्म काय्र्यम्।

– ऋ.भा.भू.।

जो पका हुआ, क्षार और लवण से रहित अन्न है, उसकी आहुति देवें। यह बलिवैश्वदेवयज्ञ पके अन्न से ही करने का विधान है। इस विषय में महर्षि संस्कारविधि में भी लिखते हैं-‘‘……घृतमिश्रित भात की, यदि भात न बना हो तो क्षार और लवणान्न को छोड़ के जो कुछ पाक में बना हो, उसकी दश आहुति करें।’’ यहाँ मुख्य रूप से भात की आहुति देने को कहा है और यदि भात न हो तो दूसरा विकल्प अन्य दूसरा पका हुआ अन्न कहा है।

बलिवैश्वदेवयज्ञ को श्रद्धा से करने वाला व्यक्ति ऋषि के अनुसार भात बनायेगा या बनवायेगा, तब आहुति देगा अथवा अन्य मिष्ट अन्न की आहुति देगा, यह ऋषि की मान्यता के अनुसार आदर्श रीति है। हाँ, कभी ऐसी परिस्थिति है कि कोई पक्व अन्न है ही नहीं और हम बलिवैश्वदेवयज्ञ करना चाहते हैं तो घी की आहुति भी दी जा सकती है, ऐसा करने से लाभ ही होगा।

आपने कहा ‘‘भात न होने पर फल या प्रसाद की आहुति दे देते हैं।’’ इस विषय में हमने ऋषि का मन्तव्य रख दिया है।

यह यज्ञ प्रतिदिन प्रात: करना होता है, प्रतिशाम नहीं। हाँ, यदि किसी कारणवश प्रात: नहीं कर पाये तो सायं किया जा सकता है। ये कहना कि ‘‘वर्तमान जगत् में घी कम होता है’’ उचित नहीं, क्योंकि जैसे पहले घी का उत्पादन होता था, आज भी हो रहा है। यदि हम यज्ञ करना चाहते हैं, यज्ञ के प्रति श्रद्धा है तो घी का उत्पादन बढ़ा लेंगे, प्राप्त कर ही लेंगे। अस्तु।

बलिवैश्वदेवयज्ञ के विषय में थोड़ा और लिखते हैं। वेद व ऋषियों ने इस यज्ञ का वर्णन किया है। महर्षि मनु कहते हैं-

वैश्वदेवस्य सिद्धस्य गृहेऽग्नौ विधिपूर्वकम्।

आभ्य: कुर्यात् देवाताभ्यो ब्राह्मणो होममन्वहम्।।

ब्राह्मण एवं द्विज व्यक्ति पाकशाला की अग्रि विधिपूर्वक सिद्ध हुए बलिवैश्वदेवयज्ञ के भाग वाले भोजन का प्रतिदिन ईश्वरीय दिव्यगुणों के चिंतनपूर्वक आहुति देकर हवन करे।

अहरहर्बलिमित्ते हरन्तोऽश्वायेव तिष्ठते घासमग्रे।

रायस्पोषेण समिषा मदन्तो मा ते अग्रे प्रतिवेशा रिषाम।।

– अथर्व. १९.५५.७

यह अथर्ववेद का मन्त्र भी बलिवैश्वदेवयज्ञ-विषयक आहुति देने का निर्देश कर रहा है। आहुति देने वाला यह बलिवैश्वदेवयज्ञ का प्रथम भाग है।

समाधान २- बलिवैश्वदेवयज्ञ का दूसरा भाग असहाय प्राणियों के लिए अपने भोजन में से कुछ भाग निकालकर उनको देना है। महर्षि मनु लिखते हैं-

शुनां च पतितानां च श्वपचां पापरोगिणाम्।

वायसानां कृमीणां च शनकैर्निर्वपेद् भुवि।।

– मनु. ३.९२

अर्थात् कुत्तों, कंगालों, कुष्ठी आदि रोगियों, काक आदि पक्षियों और चींटी आदि कृमियों के लिए भी छ: भाग अलग-अलग बाँट के दे देना और उनकी प्रसन्नता करना अर्थात् सब प्राणियों को मनुष्यों से सुख होना चाहिए। ऋ.भा.भू.

महर्षि मनु ने ये जो प्राणी गिनाये हैं, ये व कुछ अन्य भी मनुष्यों के आश्रित रहते हैं। आपने कहा कुत्ते के स्थान पर गाय क्यों नहीं? यहाँ गाय का निषेध भी नहीं है। दूसरी बात, गाय को जितनी सरलता से चारा आदि मिल जाता है, उतनी सरलता से ग्राम्य या गली के कुत्तों को नहीं मिलता। इस प्रकार के प्राणी मनुष्यों पर आश्रित रहते हैं, इसलिए कुत्ते का कथन है।  कोयल का भोजन प्राय: जंगली होता है, वह कौवे की भाँति घर का भोजन नहीं करती और यहाँ कौवा कहने से कोयल आदि अन्य पक्षियों का निषेध भी नहीं है, कौवा तो उपलक्षण मात्र है। ऐसे ही पतित और अन्यों की बात जानें।

पतित का तात्पर्य कंगाल आदि से है। जो कंगाल है, उनका भरण-पोषण बलिवैश्वदेवयज्ञ के द्वारा गृहस्थ लोग करें। कुष्ठ आदि रोगयुक्त असहाय जो मनुष्य हैं, उनको भोजन आदि कराना श्रेष्ठकर्म ही कहलायेगा। रही बात इनके स्थान पर महात्मा आदि की, तो इनके लिए ऋषियों ने अतिथियज्ञ का पृथक् विधान कर रखा है। इनका आदर सत्कार उस यज्ञ के माध्यम से होता ही जाता है।

इनके जैसे पहले अर्थ थे, वैसे आज भी हैं। कौवा कौवा ही है, कोई और अर्थ इसका नहीं है। चाण्डाल, जो श्मशान भूमि आदि में सेवाकार्य करता था। पतित से कंगाल असहाय आदि और पापरोगी अर्थात् कुष्ठरोग आदि से ग्रसित व्यक्ति। इनको सहयोग, सहायता करना, भोजन आदि से प्रसन्न करना बलिवैश्वदेवयज्ञ का दूसरा भाग कहलाता है। अलम्।

वैदिक ईश्वर

ओ३म्..

वैदिक ईश्वर

-प्रेम आर्य

दोहा, कतार बाट

“ ऊ तेजस्विहरुको तेज, बलवानहरुको बल, ज्ञानिहरुको ज्ञान, मुनिहरुको तप, कविहरुको रस, ऋषिहरुको गाम्भीर्य र बालकहरुको मुस्कुराहटमा विराजमान छ। ऋषिको मन्त्र गान र बालकको निष्कपट हाँसो उसलाई एक समान प्रिय छ। उसले शब्द हैन भाव पढ्छ, ओठ हैन, हृदय देख्छ, ऊ मन्दिरमा हैन, मस्जिदमा हैन, गिर्जा घरमा हैन, प्रेम गर्नेहरुको हृदयमा रहन्छ। बुद्धिमानहरुको बुद्धिको लागि ऊ एक रहश्य हो तर एक निष्कपट निरपराधलाई ऊ सदा उपलब्ध छ। ऊ केहि अलग छ। धन-पैसाले ऊ प्राप्त हुँदैन र प्रेम एवं दया राख्नेहरुलाई कहिल्यै छोड्दैन। आडम्वरी र डरपोकहरु उसलाई मन पर्दैनन्, प्रेम गर्नेहरु सदा उसको समिपमा रहन्छन्। ऊ सर्वेश्वर हो, सबभन्दा अलग तर सबमा रहन्छ।

यही नै सनातन वैदिक धर्म हो। यहि धर्ममा हामीलाई गर्व छ।”

टिपण्णी : यहाँ ‘ईश्वर’ को तात्पर्य “परम सत्ता” हो , ‘देवता’ हैन। ‘देवता’ एक अलग शब्द हो जसको अशुद्ध प्रयोग धेरैजसो ‘परमसत्ता’ को लागि गर्ने गरिन्छ। हुनत ईश्वर पनि एक ‘देवता’ नै हो। कुनै पनि पदार्थ – चाहे जड होस् या चेतन, जुन हाम्रा लागि उपयोगी या सहायक हुन्छ, त्यसलाई ‘देवता’ भनिन्छ। तर यसको अर्थ हरेक त्यस्तो सत्ता ईश्वर हो र यसको उपासना गरियोस् भन्ने कदापि हैन। यसमा कुनै किसिमको भ्रम सिर्जना नहोस् भनेर यस लेखमा ‘ईश्वर’ शब्दको प्रयोग गरिएको छ।

त्यो परम-पुरुष जुन निस्वार्थताको प्रतीक हो, जसले सारा संसारलाई नियंत्रणमा राख्दछ, ऊ हरेक कण-कणमा व्याप्त छ र सम्पूर्ण देवताहरुको पनि देवता हो, सबैलाई सुख प्रदान गर्ने एक मात्र त्यहि हो। जसले उसलाई जान्दैनन्, ति भयङ्कर दुःखमा डुबीरहन्छन् र जसले उसलाई अनुभव गर्दछन, तिनले मुक्ति सुख प्राप्त गर्दछन। यथाः

ऋचो अक्षरे परमे व्योमन्यस्मिन्देवा अधि विश्वे निषेदुः ।

यस्तन्न वेद किमृचा करिष्यति य इत्तद्विदुस्त इमे समासते ॥ऋ. १/१६४/३९॥

प्रश्न: वेदमा ईश्वर कति छन्? कसैले भन्दछन कि वेदमा अनेक ईश्वर छन्, सत्य के हो?

उत्तर: तपाइले गलत कुरो गलत व्यक्ति तथा स्थान बाट सुन्नु भएको हो। वेदमा स्पष्टसंग भनिएको छ कि केवल एक मात्र ईश्वर छ र जसको सर्व प्रिय निज नाम ‘ओ३म्’ हो। वेदमा अनेक ईश्वर छन् भन्ने अर्थ जनाउने एउटा पनि मन्त्र छैन। यति मात्र हैन, वेदले यस कुराको पनि खण्डन गर्दछ कि हामी र ईश्वरको बीचमा कुनै अभिकर्ता (मध्यस्थकर्ता) सरह काम गर्नको लागि कुनै पैगम्बर, मसीहा या अवतारको आवश्यकता पर्दछ।

सामान्यतया यदि समानता हेर्नेहो भने:

इस्लाममा शहादा (अश-शहादतन) को जुन पहिलो भाग छ, त्यसलाई हेर्नेहो भने “ला इलाहा इल्लल्लाह” (परमेश्वर वाहेक अर्को कुनै पनि परमेश्वर छैन) र दोस्रो भाग : “मुहम्मदुन रसूलुल्लाह” (मुहम्मद अल्लाहको पैगम्बर हो) लाई छोड्दिने हो भने यो वैदिक ईश्वर कै मान्यता समान छ।

इस्लाममा अल्लाह बाहेक अरु कसैको पनि पूजन गर्नु ‘शिर्क’ (सबभन्दा ठूलो पाप) मानिन्छ। यदि यसै मान्यतालाई अंझ अगाडी हेर्नेहो भने अल्लाह बाहेक अर्को कुनै मुहम्मद, ईशा-मुशा या जीब्रेइललाई मान्न छोड्दिनेहो भने सबै वेद अनुसार महापाप बाट बच्न सक्नेछन।

प्रश्न: वेदमा वर्णित विभिन्न देवताहरु या ईश्वरहरुको बारेमा तपाइँ के भन्नुहुन्छ? ३३ कोटी देवताहरुको बारेमा के भन्ने?

उत्तर:

  • पहिले नै भनियो कि जुन पदार्थ हाम्रा लागि उपयोगी हुन्छन तिनलाई देवता भनिन्छ। तर वेदमा यी सबको उपासना गर्ने भनेर कहीं भनिएको छैन। ईश्वर देवताहरुको पनि देवता हो त्यसैले ऊ महादेव भनिन्छ, केवल त्यसैको मात्र उपासना गर्नु पर्छ।
  • वेदमा ३३ कोटिको अर्थ ३३ करोड नभएर ३३ प्रकारका देवता भन्ने हुन्छ (संस्कृतमा कोटि शब्दको अर्थ प्रकार पनि हुन्छ)। र यी शतपथ ब्राह्मणमा निक्कै स्पष्ट संग यस प्रकारले वर्णित छन्:
    ८ वसु, ११ रुद्र, १२ आदित्य, १ इन्द्र (बिद्युत) र १ प्रजापति (यज्ञ)
  • ८ वसु: पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु, आकाश, चन्द्रमा, सूर्य र तारा (नक्षत्र), यी आठ सबका निवास स्थान हुनाले वसु भनिन्छ| यी आठ वसुले समस्त प्राणिहरुलाई आश्रय दिने हुनाले देव हुन्|
  • ११ रुद्र: १ जीवात्मा, ५ प्राण र ५ उपप्राण, यी ११ रुद्रले शरीर छोड्नासाथ् शरीरले काम गर्न बन्द गर्दछ र सबैलाई रुवाउँछन्| त्यसैले यिनलाई रूद्र भनिन्छ| यी ११ शरीरको आधार हुनाले देव भनिन्छ|

पाँच प्राण: प्राण, उदान, समान, व्यान र अपान।

पाँच उपप्राण हैं: नाग, कूर्म, कृकल, देवदत्त र धनञ्जय।

  • १२ आदित्य: वर्षका १२ महिना चैत्र, वैशाख, ज्येष्ठ, आषाढ, श्रावण, भाद्र, आश्विन, कार्त्तिक, मार्गशीर्ष, पौष, माघ र फाल्गुन| यिनलाई आदित्य पनि भनिन्छ । यिनले प्राणिहरुलाई आयु प्रदान र क्षीण गर्दछन्|
  • १ इन्द्र (विद्युत्): विद्युत्लाई पनि देव मानिएको छ किनकि यो ऐश्वर्यको साधन हो | यसबाट गति, शक्ति, प्रकाश, समृद्धि र सुखका साधनहरु प्राप्त हुन्छन् । बृहदारण्यक उपनिषद: ३/१/६ कानुसार-

“कतम इन्द्रः? अशनिरिति । ” इन्द्रदेव अर्थात ऐश्वर्यका साधन को हुन्? विद्युत् नै इन्द्रदेव अर्थात ऐश्वर्यका साधन हुन् ।

  • १ प्रजापति: प्रजापतिलाई यज्ञ पनि भनिएको छ । किनकि यज्ञको कारणले जल-वायु सुद्ध भएर प्राणिहरुलाई सुख प्राप्त हुन्छ । गीता -३/१४ मा भनिएको छ-

“अन्नाद् भवन्ति भूतानि पर्जन्यादन्नसम्भवः।

यज्ञाद् भवति पर्जन्यो यज्ञः कर्म समुद् भवः ।। ”

अर्थात प्राणी अन्नबाट, अन्न बादल बाट र बादल यज्ञबाट उत्पन्न हुन्छन्| यस प्रकार यज्ञ प्राणिहरुको जीवन र सुखको आधार हो| यी समस्त ३३कोटि देवहरुलाई नियन्त्रण गर्ने ईश्वर हुन्, जसलाई हामि अनेकौं नामले जान्दछौं र पुकार्ने गर्दछौं ।

शतपथ ब्राहमणको १४औं काण्डका अनुसार यी ३३ प्रकारका देवताहरुका  स्वामी महादेव नै एकमात्र उपासनीय छन् । ३३ प्रकारका देवताहरुको विषय आँफैमा एक गहन शोधको विषय हो जसलाई बुझ्नको लागि सम्यक अध्ययनको आवश्यकता छ। तर पनि वैदिक शास्त्रहरुमा यो स्पष्ट रुपमा वर्णित छ कि यी देवता ईश्वर हैनन् त्यसैले यिनको उपासना गर्नु हुँदैन।

क्रमशः….