पूर्व प्रकाशित भाग (वेद पाठ: ऋग्वेद- १/३/१०) बाट क्रमशः…
प्राचिन चिन्तन:
ब्राह्मण-आरण्यक र उपनिषद्:
पावकाः :- जो निश्चय नै कल्याणकारी र शान्त स्वभावि छ, त्यसलाई पावक अर्थात् पवित्र गर्ने वाला भनिन्छ।[(यद् वै शिवं शान्तं तत् पावकम् (माश: ९/१/२/३०)] वायु [वायुर् वै पावकः (जै: २/१३७)] र जल [आपो वै पवित्रम् (काठ: ८/८, जै: १/१२१)] को नाम निश्चय नै पावक हो किनकि यी सबैले मलिनतालाई धोएर परिष्कृत गर्दछन्। औषधिहरु पनि पवित्र गर्ने पावका नामले चिनिन्छन् [ओषधयः वै पावकाः (मै: ८/१/९)]।
निष्कर्ष: शुद्ध-पूत, सौम्य-शान्त र सरस वस्तुको नाम पावक हो । वायु, अग्नि, जल र वनस्पति-औषधि आदि समस्त पदार्थ, मलिनतालाई परिशुद्ध गरेर तिनलाई नविनताले भरपूर गरिदिन्छन्।
सरस्वती: कामनाहरुलाई दोहन गर्ने वाली देवी सरस्वती हुन् [दुहे कामान् सरस्वती (काठ: ३८/८)] । वाणी नै निश्चय गरेर सरस्वती हुन् [वाक् वै सरस्वती (मै: २/१/२६, माश: २/५४/६)]। त्यसैले जैमिनिय ब्राह्मणमा भनिएकोछ कि “वाणी रुपक सरस्वतीलाई स्वाहारकारले परिग्रहण गर्नु पर्छ”[वाचं सरस्वतीं स्वाहाकारेण परिगृह्णीयात् (जै: १/८२)] ।
यी सरस्वती जलको पृष्ठभाग हुन् [एषा वा अपां पृष्ठं यत् सरस्वती (तै: १/७/५/५)] । नदीहरुमा सरस्वती नदि एक यस्ती नदि हुन् जो गिरीहरूबाट निस्केर समुद्र सम्म शुद्ध जलराशिलाई वहन गर्दै लैजान्छीन्। उपकूलवर्ति प्रदेशहरुलाई शस्य-संपद्ले भरपूर गर्दै पृथ्वीवासिहरुको लागि गो-महिष आदिले दुधको दोहन गर्दछिन्-
[एका चेतत् सरस्वती नदीनां, शुचिर् यति गिरिभ्य् आ समुद्रात्।
रायश चेतन्ती भुवनस्य भूरेर्, घृतं पयो दुदुहे नाहुषाय।।(मै: ४/१४/७)]।
निष्कर्ष: सरस्वती शब्दको दुई अर्थ हुन्छन्- वाणी र नदि। ब्राह्मण र उपनिषद् साहित्यमा प्रसंगानुसार यिनको विविध प्रयोग प्राप्त हुन्छ ।
वाजिभिः : अमृत अन्नको नाम हो- [अमृतोन्नं वै वाजः (जै.२/१९३)]। सोम निश्चय गरेर नै वाज हो-[ सोमो वै वाजम् (मै: ४/५/४)]। समस्त विर्य पनि निश्चय गरेर नै वाज हो- [वीर्यं वै वाजाः (माश: ३/३/४/७)] ।
निष्कर्ष: प्राचिन वैदिक साहित्यमा अन्न अर्थमा सामर्थ्य र विर्य आदि अर्थमा वज शब्दको प्रयोग प्रचलित छ।
यज्ञम्: आत्मा नै निश्चित रुपले यज्ञ हो [आत्मा वै यज्ञः(माश. ६/२/१/७)]। प्रातः सवन, माध्यंदिन-सवन र सन्ध्या-सवन रुपी त्रि-सवनहरुको नाम यज्ञ हो [त्रि-षवणो यज्ञः(जै. १/३००)]। यो ऋक्-साम-यजुः रुपी त्रयी विद्या पनि यज्ञ हो [सैषा त्रयी विद्या (ऋक्-साम-यजूंषि) यज्ञः (माश. १/१/४/३)]। यज्ञको आत्मा यजमान हो, यजमानकी पत्नी श्रद्धा हो, साधकको शरीर समिधा हो, त्यस साधकको उरुप्रदेश यज्ञवेदी र साधकका रौँका पंक्तिहरु ‘जो साधना-जन्य उपलब्धिले पुलकित छन् ति’ यहाँ कुशा हुन् [यज्ञस्यात्मा यजमानः, श्रद्धा पत्नी, शरीरम् इध्मम्, उरोर वेदिर्, लोमानि बर्हिः(तैआ. १०/६४/१)] ।
निष्कर्ष: कुनै एक विलक्षण साधनाको नाम यज्ञ हो, जसमा साधकको आत्मिक उन्नति र नैतिक तथा व्यवहारिक मर्यादाहरुको पल्लवन हुन्छ ।
यज्ञं वष्टु: ‘यज्ञको कामना गरौँ’ जो भनिएको छ, यसको अभिप्राय – ति देवी सरस्वतीले यज्ञको हवन गरुन् अर्थात्, अभिष्ट देवताहरुको समिप यसलाई पुर्याउन् भन्ने हुन्छ [ऐ.आ.१/१/४]।
धिया-वसु: : वाणी निश्चय नै प्रज्ञा रुपी धनले धनवती छ। होताले उनै ‘धिया-वसु’ सरस्वतीमा वाणी स्थापित गर्दछ [ऐ.आ. १/१/४]।
वसु: : माध्यंदिन शतपथ ब्राह्मणमा वसुहरुको संख्या आठ भनिएको छ। यथाक्रम- अग्नि, पृथ्वी, वायु, अन्तरिक्ष, आदित्य, द्यौ, चन्द्रमा र समस्त नक्षत्रको रुपमा चिनिन्छन् ।सबैलाई अस्थापित गर्ने हुनाले यीनलाई वसु भनिन्छ। यद् इदं सर्वं वास्यन्ते तस्माद् वसव इति। [कतमे वसव इति। अग्निश् च पृथ्वी च वायुश् चान्तरिक्षं चादित्यश् च द्यौश् च चन्द्रमाश् च नक्षत्राणि चैते वसव एते हीदं सर्वं वास्यन्ते ते यद् इदं सर्वं वासयन्ते तस्माद् वसव इति (माश. ११/६/३/६)]। छान्दोग्य उपनिषद् कानुसार यज्ञका तीन सवन मध्ये प्रातः-सवन त वसुहरुको उद्देश्यले गर्ने गरिन्छ- [वसूनां प्रातः-सवनम्। रुद्राणां माध्यंदिन-सवनम। आदित्यानां च विश्वेषां च वेदानां तृतीय-सवनम् (छा.उ.२/२४/१)]।
यास्क र द्रुर्ग : सरस्वती शब्दको नदी र देवता जस्तो दुई प्रकारले वैदिक प्रयोग पाइन्छ-[तत्र सरस्वत्य् एतस्य नदीवद् देवतावच् च निगमा भवन्ति (निरु. २/२३/३)]। माध्यमिका वाक्- [सरस्वती= वाक् (निघं.१/११); पद मध्यस्थानि (निघं. ५/५) सरस्वत्यः = नदी (निघं. १/१३)], हामीलाई जलले प्रक्षालित गर्दिने वाली, अन्न भन्दा अन्नवती अथवा हविष् र उदक भन्दा हविष्मती र उदकमती, कर्म रुपक धन वाली, वाज अर्थात् अन्न युक्त उनले यो हाम्रो यज्ञको कामना गरुन् या ऋचाहरु आदिको भावनाले भावित उनले (यो यज्ञलाई या यज्ञिय पदार्थहरुलाई) देवताहरुको समिप लैजाउन।
स्कन्दस्वामी : शोधित गर्ने वाली, पापहरु दूर गर्ने वाली अथवा उदकलाई क्षारित गर्ने अर्थात् वृष्टि गर्ने वाली-[सोमः पवते जनिता मतीनाम् (ऋ.९/९६/५) का अनुसार √पुञ् क्षरणे धातु बाट ‘ण्यन्त’ प्रत्यय स्विकार गर्नाले यस अर्थको सिद्धि हुन्छ।] हाम्रो आफ्नो मध्यस्थना वाक् हो। यजमानहरुको लागि जुन हविः-लक्षण-अन्नहरु उनले प्रदान गर्द्छीन्, ति हविः-लक्षण-बाट उनि हविः-लक्षण-अन्न वाली हुन् अथवा हविः-लक्षण-अन्नले युक्त छिन्-[तृतीया विभक्तिको निर्देशन मान्नाले वाजिनीवती अर्थ हुन्छ – हविः-लक्षण-अन्नले युक्त] । बल र वेगको नाम वाज हो-[वाजः = बल अथवा वेग (निघं. २/९) । ग्रन्थकारका समयमा वाज शब्दको यि दुई अर्थ बहु प्रचलित भएका हुन सक्छन्। तर आजको मुद्रित निघंटुमा यि दुई अर्थको मान्यता छैन। आज त वाजः = अन्न (निघं. २/७) यस प्रकारको पाठ उपलब्ध हुन्छ।], यसबाट युक्त जो हुन्, ति वाजिनी हुन्। वाजिनी, ‘सरस्वतीका सेना’ यसप्रकारले भन्न सकिन्छ। त्यस् सेनाले युक्त वजिनिवती सरस्वती हुन्। अथवा वाजको अर्थ हविः-लक्षण-अन्न हो, त्यो जो संग छ, ति वाजिनी हुन् अर्थात् यागक्रियालाई विस्तार गर्ने वाली हुन्। त्यस् विस्तारित यागक्रियाले संप्रिक्त देवी सरस्वती हुन्। प्रज्ञा रुपक धन वाली अथवा समस्त अर्थहरुलाई प्रज्ञा द्वारा व्याप्त गर्ने वाली ति देवी सरस्वतीले यज्ञको कामना-[कामनाले ‘आगमन गर्नु र उत्तम रुपले सेवन गर्नु’ यस प्रकारको अर्थ लक्षित हुन्छ। प्रायशः यो देखिन्छ कि जसले जे को कामना गर्दछ, त्यो त्यसको निकट आउँछ र सेवन पनि गर्दछ।] गरुन् अर्थात् उनि यज्ञमा आउन् र यज्ञको सेवन गरुन्।
वेंकट माधव: शोधन गर्ने वाली हाम्री सरस्वती, अन्नहरुले अन्नवती छिन्। उनले यज्ञको हवन गरुन अथवा यज्ञको कामना गरुन, किनकि उनि प्रज्ञा द्वारा सर्वत्र (जड-चेतनमय पदार्थमा) निवास गर्ने वाली हुन् अथवा सबको लागि आवासप्रदान गर्ने वालीहुन्।
सायण र मुद्गल: सरस्वती-[सरस्वती = देवता पदनाम(निघं. ५/५/१८)] देवी, निमित्त बन्दै, हविः:-लक्षण-अन्नहरु द्वारा यजमानहरुको लागि निमित्त बन्दै, दातव्य अन्नहरू द्वारा हाम्रो यज्ञको कामना गरुन्। कामना गरेर उनले त्यसको निर्वहन पनि गरुन्। ऐतरेय आरण्यक काण्डमा यस मन्त्रको व्याख्यान गरिएको छ- ‘’उनले यज्ञको कामना गरुन’’ यस प्रकारले जो भनिएको छ, “उनले यज्ञको हवन गरुन्” यस अर्थको लागि भनिएको हो-[‘यज्ञं वष्टव् इति यद् आह, यज्ञं वहतु इत्य् एव तद् आह’ (ऐ.आ.१/१/४)] । कस्ती सरस्वती? शोधन गर्ने वाली-[पावं कायातीति पावका (‘कै गै रै’,आतोनुपसर्गे कः अष्टाध्यायी-३/२/३) इति ‘क’ प्रत्ययः]। अन्न जस्ति क्रिया वाली-[शायद, यसको अर्थ यो हो कि जसरि उदरमा अन्न पुगेर रस, रक्त, मांस. मेद, अस्थि, मज्जा र शुक्र को रुपमा क्रमशः परिवर्तित हुन्छ, ठिक त्यस्तै परकार सांसारिक समस्त व्यवहारहरुमा देवी सरस्वती स्वयं उपस्थित रहेर उनलाई क्रियाशील बनाउँछिन्-सम्पादक]। कर्म द्वारा प्राप्त धनको निमित्तभूता हुन् । वाग्-देवी यस प्रकार धनको निमित्तभूत हुन्। युअस सन्दर्भमा वेदको आरण्यक काण्डको मन्त्र द्वारा यसको व्याख्या गरिएको छ, यथा- “ति धिया-वसुले यज्ञको कामना गरुन अर्थात् वाणी नै धिया-वसु हुन्।”- [यज्ञं वष्टु धिया-वसुर् इति, वाग् वै धिया-वसुः(ऐ.आ.१/१/४)] ।
महर्षि दयानन्द: जो वाणी वाजेभिः = समस्त विद्या प्राप्तिका निमित्त बनेका, अन्नादि -[वाजः = अन्न (निघं.५/६)] पदार्थका साथ, वाजिनि-वती = सकल विद्याले सिद्धि गरिएको क्रियाले युक्त छन्- [यसबाट यो सिद्ध हुन्छ कि त्यो वाणी अर्थात् क्रियाको प्राप्तिको हेतु बनेको जो व्यवहार छ, त्यसबाट युक्त छन्। वाजिनी शब्द बाट गमनार्थ र प्राप्त्यर्थ क्रिया-द्वयको ग्रहण गरिन्छ। (महर्षि दयानन्दको आफ्नो भाष्यमा यस मन्त्रमा आफ्नो टिप्पणी)]। धिया-वसु: = जुन सुद्ध कर्मका साथ् निवास प्रदान गर्ने वाली हुन्, पावका = जो पवित्र गर्ने वाला व्यवहारहरुलाई शब्दले प्रस्फुटित गर्ने वाली हुन्, सरस्वती = जो प्रशंसित ज्ञानादी गुनले युक्त, समस्त विद्यालाई पुर्याउने वाली हुन्, उनि नः = हाम्रो यज्ञम् = शिल्पविद्याको महिमा र कर्मलाई वष्टु = प्रकाशित गर्ने वाली बनुन्।
कपाली : वाग्देवीले हाम्रो यजनको कामना गरुन्। ति देवी कस्ती? शोधन गर्ने वाली र सम्वृद्धि स्वरुपा हुनाले बहुविध समृद्धि युक्त छिन्। फ्री कस्ती छन्? बुद्दि द्वारा प्रज्ञावती पनि छिन्।
विनोबा : यज्ञ:
१) ईश्वरार्पण, मानव-सेवा, तपः, नियतभोग र त्याग आदिको नाम यज्ञ हो।
२) यज्ञ पाँच प्रकारका हुन्छन्-द्रव्य, जप, तपः, योग र चिंतन।
३) ब्रह्मा र जीवलाई जोड्ने कडीको नाम यज्ञ हो।
४) यज्ञ बाट प्राकृतिक-शक्ति, दान बाट सामाजिक-शक्ति, र तपः बाट मानसिक-शक्तिको विकास हुन्छ।
वसु: वसु आठ मानिएका छन्- आपः, अनिल, प्रभास, प्रत्यूष, सोम, धारा र पावक। [धरो ध्रुवश् च सोमश् च ह्यापश् चैवानिलोSनलः। प्रत्युश् च प्रभाश् च वस्वोष्टाव् इतिरिता (बृहज्-जावालोपनिषद्-४/२०)]। यस्मा पावक नामक वसु सर्वश्रेष्ठ हुन्छ। प्रमाण यथा- वसूनां पावकश् चाश्मि।–(गीता: १०/२३)
अस्तु..
मूल लेख: हिन्दी
लेखक/प्रकाशक: बेनामि
अनुवादक: प्रेम आर्य
(दोहा, कतार)